"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

der regte lijnen en der regtlijnige vlakke figuren" hebben; de "vier hoofdbe-
werkingen der rekenkunst" beheersen; "algemeene kennis van de oppervlakte
der aarde" hebben; bekend zijn "met de hoofdpunten der geschiedenis in 't
algemeen en met die des vaderlands in 't bijzonder"; "eenige bekendheid"
hebben "met dieren, planten en delfstoffen" en beschikken over "kennis van
het notenschrift en de toonschalen". Voor het onderdeel pedagogiek werd
kennis verlangd "van klassikaal onderwijs", van "de leerwijze bij de onder-
scheidene vakken" en de handhaving van "orde en tucht" (NJB 1858, 31 e.v.,
bijlage 1). Het was een omvangrijk programma met een breed, overwegend
cognitief karakter en een uitvoerige onderwijsbekwaamheidstraining.
Waren er voor de opleiding tot onderwijzer opleidingsmogelijkheden
beschikbaar, de akte van hoofdonderwijzer moest op eigen gelegenheid
behaald worden. Het experiment om aan de kweekscholen van Groningen,
Haarlem en 's-Hertogenbosch een opleiding tot hoofdonderwijzer te verbin-
den, mislukte. De opleiding aan een zogenoemde hogere kweekschool (NJB
1858, 17) bleek niet levensvatbaar. Na ongeveer tien tot twintig jaar - in
1877, 1870 en 1869 - werden deze cursussen in genoemde steden door de
inspecteurs weer opgeheven. De resultaten van de opleidingen waren gering,
maar er was bovenal geen belangstelling voor een hoofdaktecursus in de vorm
van een opleiding aan de kweekschool tot onderwijzer (NJB 1869, 3). De
onderwijzers wilden na een viertal kweekschooljaren voor de klas om verdien-
sten te verwerven. Ze aanvaardden een onderwijzersbetrekking. Velen moes-
ten dat uit financiele overwegingen ook doen. In feite werd alleen een kweek-
school als opleidingsinstituut voor de - lagere - onderwijzersakte zinvol geacht.
De onderwijzer moest zelf voorzieningen treffen - en hij wilde dat ook - ten-
einde zich na het behalen van de lagere akte "bekwaam te maken voor het
examen als hoofdonderwijzer" (Renesse 1892, 210), noteerde de schoolopzie-
ner Van Renesse in zijn publicatie "Het lager onderwijs in Nederland van 1857
tot 1889". Avondcursussen voor de opleiding tot hoofdakte door particuliere
instellingen namen de taak van de opgeheven opleidingen over. In enkele
gevallen - zoals in Leeuwarden in 1865 - werden onderwijzers "bij hunne stu-
dien op afzonderlijke uren geholpen door den districtsschoolopziener en eeni-
ge hoofdonderwijzers" (ABiZd 561). Andere inspecteurs richtten, met name in
1871 in Bergen-op-Zoom en in Eindhoven, "een cursus ter opleiding van hulp-
tot hoofdonderwijzers" op, een initiatief dat leidde tot cursussen in andere
365