"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

Naast het rijksschooltoezicht en de plaatselijke schoolcommissie was er
voor een aantal scholen nog een tweetal soorten schooltoezicht, te weten toe-
zicht door regenten van weeshuizen en soortgelijke instellingen en toezicht
door rabbijn-schoolopzieners van joodse scholen. Voor het onderwijs op de
onderwijsinstituten voor joodse kinderen werd na 1857 de situatie van de
eerste helft van negentiende eeuw voortgezet. Rabbijn-schoolopzieners contro-
leerden joodse onderwijsinstituten op hun godsdienstige vorming. Het maat-
schappelijke onderwijs werd geobserveerd en beoordeeld door het rijksschool-
toezicht (Diephuis 1859, 11) en in grote steden door de plaatselijke
schoolcommissie. Veel joodse scholen - ze behoorden tot de categorie van de
bijzondere scholen - waren er na 1857 niet meer (Renesse 1892 29 e.v./tabel
4.3/isr). De meeste kinderen van Israelitische huize gingen, zoals gedurende de
eerste helft van de negentiende eeuw, voor het maatschappelijke onderwijs
naar de openbare school, zelfs als er bezwaren waren tegen haar vigerend alge-
meen-christelijke karakter. Joods onderwijs was veelal nog slechts joods-
godsdienstig onderwijs, een vorm van catechetisch onderwijs, waarbij er ook
nog eens een afnemende belangstelling voor dit joods-godsdienstig onderwijs
gesignaleerd kon worden (Leydesdorff 1987, 69 e.v.). In 1870 bezochten ruim
4.500 leerlingen, naast een reguliere lagere school voor maatschappelijk onder-
wijs, een Israelitische school voor joods-godsdienstig onderwijs, een halve eeuw
later - in 1918 - bedroeg dit aantal ruim 4.000 leerlingen, een teruggang die
door een toename van het aantal Israelitische Nederlanders nog versterkt werd.
In 1869 waren er 68.003 joden, een aantal dat in 1920 115.223 bedroeg (Blom
e.a. 1995, 250). De onverschilligheid voor de religieuze waarden en normen
was niet alleen op te merken bij het protestants-christelijke en rooms-katholie-
ke volksdeel, ook orthodoxe joden waren slechts in beperkte mate gemteres-
seerd in de beginselen van hun godsdienst (Dodde 1996, 76 e.v.). Uit andere
overwegingen dan van confessionele aard - te weten uit, zoals nog zal worden
aangegeven, bescherming tegen het communisme en het socialisme - kozen
protestants-christelijke en rooms-katholieke ouders op den duur voor bijzonde-
re scholen, een ontwikkeling die omstreeks 1898 ook door enkele joden - met
name door opperrabbijn J.H. Dunner - bepleit werd. Terwijl het aantal protes-
tants-christelijke en rooms-katholieke bijzondere scholen toenam, had de
beweging om bijzondere orthodox-joodse scholen te stichten geen resultaat.
252
Ook in de opdracht van de regenten van weeshuizen kwam weinig