"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

werden gezongen. Ze was dan een mededinger van de bijzondere school.
Onderwijzers aan bijzondere scholen spraken in 1869 in een door de in-
specteurs van het lager onderwijs uitgeschreven enquete hun ongenoegen uit
over het gebruik van "in een christelijken zin geschreven leerboeken" "op de
openbare school" (NJB 1869, 14). Confessionelen attendeerden in dit verband
zelfs op "oneerlijke concurrence" (Aarts 1932, 43). Zij hielden een pleidooi
voor de "ontkerstening van de openbare school" (Aarts 1932, 27). Elke vorm
van godsdienstonderwijs diende onverwijld uit het onderwijsprogramma van de
openbare school verwijderd te worden. De bijbel mocht al niet sedert 1801
opgenomen zijn in de lijst van te lezen boeken, in 1864 signaleerde inspecteur
Verheijen echter dat "op enkele openbare scholen, waar echter alleen belijders
van de protestantsche godsdienst worden aangetroffen, van den bijbel gebruik
gemaakt" (ABiZd 520, 56) werd. Inspecteur Verheijen zag er geen kwaad in. De
openbare school werd er geen confessionele school door. Er zouden echter
vertegenwoordigers van "godsdienstige rigtingen het land doortrekken, die met
vroom gebaar", "het volk opruijen tegen de openbare school" (Hemkes 1870,
24), een opmerking die een bevestiging was van een mededeling uit 1858 van
de Groningse schoolopziener B. Brugsma omtrent "rondreizende welbespraakte
agenten" "om de ingezetenen" - zij het, blijkens zijn bericht, vooralsnog zon-
der succes - "op te wekken tot het stichten van scholen voor een zoogenaamd
nationaal-historisch-christelijk onderwijs" (ABiZd 522, 19). Ook vanaf de kansel
werd gewaarschuwd tegen de openbare school. Schoolopziener W.G. Brill
berichtte in 1865 dat een predikant "van den kansel" het onderwijs van de
openbare school "onchristelijk" noemde, "alleen maar om de regt christelijke
school", die kort geleden geopend was, "te releveren, en den eenvoudigen
schrik om het hart te jagen" (ABiZd 566, 51). Naar de opvattingen van confes-
sionelen kon het onderscheid tussen openbare en bijzondere scholen geen
andere zijn dan tussen godsdienstloos en confessioneel.
In de loop van de negentiende eeuw heeft zich inderdaad een verande-
ring in het karakter van de openbare school voltrokken, die met een vroege
vorm van secularisering kan worden aangeduid. Tegen het einde van de
negentiende eeuw was de openbare school nauwelijks nog een algemeen-
christelijk onderwijsinstituut te noemen. Schoolopziener W.H.E. van der Borch
berichtte op 26 juli 1881 de inspecteur van Noord-Brabant, dat op de scholen
van zijn district - en hij beschreef allerminst een virtuele onderwijssituatie -
265