"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

toenmalige wetgever nauwelijks sprake is geweest" (Costers 1970, 18). Zelfs
het leerplan - dat beschouwd werd als "het meesterstuk der school" (Regt
1860, 69) - "is geworden tot een stuk, dat nu eenmaal benodigd was om voor
de subsidie-uitkeringen in aanmerking te komen" (Costers 1970, 19). De
pedagogische zorg voor het onderwijs ontbrak aan de eerste laag van het
rijksschooltoezicht. Het was de consequentie van de positie die in 1858 door
de elf inspecteurs van het lager onderwijs was ingenomen. Het ministerie van
onderwijs was de administrateur van het Nederlandse schoolsysteem. Het rijks-
schooltoezicht nam de pedagogische zorg voor zijn rekening. Stilzwijgend was
met het ministerie van onderwijs overeengekomen dat sedert 1921 het beheer
en bestuur van het Nederlandse schoolsysteem in handen lag van het
onderwijsdepartement. Bij zijn overleg in 1919 met de Tweede Kamer over de
wet op het lager onderwijs kon de minister niet worden misverstaan. Van hem
en zijn ministerie was geen "paedagogiek van de regeeringstafel" (HTK 1919,
2038) te verwachten. De landelijke overheid zou zich niet bezig dienen te hou-
den met de inhoud van het onderwijs. Het zou een vorm van staatspedagogiek
zijn waarvoor in de aanloop naar de pacificatie van 1917 in toenemende mate
huiver bestond. Een dergelijke vorm van bemvloeding zou de ontwikkeling van
het bijzonder onderwijs - dat het vrije onderwijs heette te zijn (Pelosi 1960, 7
e.v.) - kunnen belemmeren.
In confessionele kring werd gevreesd dat de landelijke overheid als finan-
cier van het onderwijs zeggenschap wenste over vorm en inhoud ervan. De
latere inspecteur voor middelbaar en gymnasiaal onderwijs J. van Andel merkte
in 1925 in dit verband op, dat de pacificatie van 1917 voor het bijzonder
onderwijs allerminst als een zegen beschouwd mocht worden (Andel 1925, 19).
Van een ongelimiteerde vrijheid van onderwijs kon, naar zijn mening, geen
sprake zijn, doordat de landelijke overheid - financiele - mogelijkheden had in
de vrijheid van onderwijs in te grijpen. Het was een veronderstelling die in de
jaren twintig van de twintigste eeuw al bevestigd was door onder andere de
zogenoemde bouwwet van 1922. Deze wet verbood de oprichting van
schoolgebouwen zonder machtiging van de landelijke overheid. Ook het bouw-
besluit van 1924, dat ten doel had "bezuiniging op de kosten van schoolbouw
mogelijk te maken" (Aarts 1932, 145), demonstreerde het administratieve
gezag van de landelijke overheid over het bijzonder onderwijs. Niet alleen het
openbaar onderwijs, maar ook het bijzonder onderwijs moest de bouw van
411