"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

opleiding had genoten. Van omstreeks 1850 tot 1880 vond er een uitbreiding
plaats van ambachtelijke arbeid en huisindustriele werkzaamheden. Daartoe
waren geschoolde arbeiders nodig. Geleidelijk aan ontstonden er werkplaat-
sen, waarin vormen van mechanisering tot ontwikkeling kwamen. De werkne-
mers verrichtten routine-achtige deelactiviteiten volgens tevoren vastgelegde
productieschema's. Na 1895 verdrong de fabriek ambacht, huisindustrie en
manufactuur. Machines bepaalden het werktempo van arbeiders (Dodde
1981b, 15). De periode van 1899 tot 1968 werd gekenmerkt door een toene-
mende mechanisering met de lopende band als kenmerk. Het aantal arbeiders
dat werkzaam was in de sector van de nijverheid steeg van 24% in 1849 tot
41% in 1960. Een soortgelijke ontwikkeling - van 12% tot 23% en van 20%
tot 25% - kon gesignaleerd worden bij de sectoren handel en dienstverlening.
Het percentage arbeiders dat in de landbouw werkzaam was - in 1849 44 en
in 1960 11 - gaf aan dat Nederland geen landbouwgemeenschap meer
genoemd mocht worden (Dodde 1993, 68 en 86/tabel 5.4). Met lager onder-
wijs kon nauwelijks nog worden volstaan. Het proces van industrialisering
vroeg om arbeiders en medewerkers die over meer kennis en vaardigheden
beschikten dan zij op de lagere school hadden opgedaan. De werknemers van
fabrieken behoefden geen vaklieden te zijn. Fabriekseigenaren hadden slechts
belang bij arbeiders die een vorm van voortgezet onderwijs gevolgd hadden.
Waar enige vakopleiding gevraagd werd, was de aard van de opleiding van
weinig betekenis. Het ging niet om gevorderde kennis en meer uitgebreide
vaardigheden, maar om een opleiding als een aanwijzing voor een mate van
betrokkenheid bij een voorbereiding op een plaats in de samenleving. Grote
bedrijven zorgden, zo nodig, zelf voor scholing.
Voortgezette opleidingen werden gevolgd bij vormen van het voortgezet
onderwijs. Algemeen vormend vervolgonderwijs was reeds in de tweede helft
van de negentiende eeuw tot stand gekomen. Er waren hbs'en en gymnasia.
Voor meisjes waren mms'en beschikbaar. Verder waren er scholen voor mulo. In
de eerste helft van de twintigste eeuw ontwikkelden zich vormen van vakon-
derwijs, zoals ambachtsscholen, huishoud- en industriescholen, visserijscholen
en scholen voor techniek, mijnbouw en zeevaart (Groot 1930, 3/tabel 5.2).
Evenals bij het lager onderwijs werd in de loop van de twintigste eeuw
het voortgezet onderwijs verdeeld over openbare en bijzondere richtingen. De
inmiddels bestaande gelijkheid en gelijkwaardigheid van openbaar onderwijs
en bijzonder onderwijs maakten in ruime mate deel uit van de argumenten die
467