"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

hoofdonderwijzers, hulponderwijzeressen en hulponderwijzers en leraren, hun
aktenbezit, hun benoemingen en hun ontslagen, het aantal leerlingen, opge-
splitst in het aantal meisjes en het aantal jongens, en de omvang van de diver-
se vormen van onderwijs die sedert 1857 een toename van vakken te zien
gaven. In pedagogische beschouwingen was het ministerie van binnenlandse
zaken niet gemteresseerd. De onderwijsinspecteurs en schoolopzieners moes-
ten, naar het oordeel van de afdeling onderwijs, overwegend optreden als
administrateurs.
Sommige rijkstoezichthouders lieten zich deze werkhouding niet welge-
vallen en uitten van tijd tot tijd hun ongenoegen over de door de afdeling
onderwijs opgedrongen beperking van hun opdracht. Inspecteur Van der Heim
berichtte de afdeling in zijn jaarverslag over het onderwijs in 1859, dat hij
gedurende dat jaar "vijfennegentig scholen" had "bezocht" waarover hij in
zijn onderwijsverslag overwegend statistische mededelingen deed. Verder
bestond zijn administratieve taak die, naar zijn opvatting, zijn pedagogische
opdracht overvleugelde, vooral uit correspondentie met overheidsorganen. Het
beviel inspecteur Van der Heim alierminst dat hij slechts in administratieve zin
betekenis had voor het ministerie van binnenlandse zaken. Ook inspecteur
Bolkestein wees er - veel later - in 1918 op dat hij door "de zeer vele admini-
stratieve werkzaamheden voor de Rijkshogere burgerscholen" niet in de gele-
genheid was "zoo dikwijls de scholen en zooveel lessen te bezoeken, als ik
mij", aldus noteerde Bolkestein in zijn onderwijsverslag, "had voorgesteld"
(ABiZf 415, 2). Het bleek een verloren aangelegenheid. Voor niet-administra-
tieve onderwerpen stond de afdeling onderwijs van het ministerie van binnen-
landse zaken niet open. De afdeling onderwijs gaf aan welke gegevens zij van
het rijksschooltoezicht tegemoet wilde zien. In 1885 beklaagde inspecteur
Kreenen van het lager onderwijs zich erover dat de afdeling onderwijs nog
slechts een verslag per inspectie wenste te ontvangen - en niet een per inspec-
teur; er waren er inmiddels in plaats van elf nog slechts drie - met medede-
lingen over het lo in elf provincies. Het onderwijs in drie of vier provincies in
een rapport samengevat leek inspecteur Kreenen echter uitgesloten. Geheel
"ongelijke toestanden" dienden in dat geval "tot een geheel" te "worden
vereenigd" (ABiZe 1003), hetgeen ten koste moest gaan van de kenmerken en
situaties van afzonderlijke scholen, meende hij.
Het verging het rijksschooltoezicht van het middelbaar onderwijs als de
inspecteurs van het lager onderwijs. Het ministerie van binnenlandse zaken
387