"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

ken, enige Israelieten en vele vrijzinnig-protestanten en Nederlands-hervorm-
den die zich in de protestants-christelijke zuil niet thuis voelden. Tenslotte was
er een sociaal-democratische zuil, die uit een diversiteit van kerkelijke en
onkerkelijke arbeiders bestond, onder wie veel Israelieten. De protestants-
christelijke en rooms-katholieke zuilen waren gegrondvest in godsdienstige
opvattingen, terwijl de beide andere groeperingen uitgingen van gesecula-
riseerde mensbeschouwingen. Elke zuil had zijn eigen vorm van onderwijs bin-
nen het Nederlandse schoolsysteem. Openbare scholen en op openbare onder-
wijsinstituten lijkende bijzonder-neutrale scholen waren gereserveerd voor
joden, sociaal-democraten en liberalen, terwijl protestants-christelijken en
rooms-katholieken hun afzonderlijke bijzonder-confessionele onderwijsinstitu-
ten hadden, een positie die enkele sociaal-democraten zelfs verleidde tot het
denkbeeld van een bij hun levensopvatting passende school, een sociaal-
democratische school (Klinkenberg 1933, 38 e.v.). Het denkbeeld van een der-
gelijke school werd evenwel niet gerealiseerd. Het Nederlandse schoolsysteem
bestond uit drie soorten scholen. De door Duitse bestuurders in het oorlogsjaar
1940 als "Drei-Saulensystem" (Pater 1969, 19) aangeduide structuur van het
Nederlandse schoolsysteem bereikte in de periode van 1918 tot 1940 zijn opti-
male vorm en inhoud. Onderwijsinstituten waren ingedeeld overeenkomstig
de sociaal-liberale vrijheidsidee, het protestants-christelijke soevereiniteits-
principe of het rooms-katholieke subsidiariteitsbeginsel. Door de beperkte
omvang van de orthodox-joodse groepering namen de Israelitische scholen die
gebaseerd waren op het messiaans-joodse beginsel, nauwelijks een plaats in
het zuilensysteem van het onderwijs in.
De openbare onderwijsinstituten en de bijzonder-neutrale scholen gingen
uit van de ontplooiing van de disposities waarover leerlingen beschikten. De
nadruk lag op de ontwikkeling van hun verstandelijke vermogens. Verder dien-
de de jonge generatie te leren met andere leden van de Nederlandse samenle-
ving om te gaan. Ze leefden uiteindelijk in een pluriforme confessionele, libera-
le en sociaal-democratische omgeving, hoewel de onderlinge betrekkingen
met niet-gelijkgezinden verre van veelvuldig waren. Door de verzuiling waren
de openbare onderwijsinstituten en bijzonder-neutrale scholen - evenals de
protestants-christelijke en rooms-katholieke onderwijsinstituten - eenzijdig in
samenstelling. Openbare scholen waren bestemd voor leerlingen uit
arbeidersmilieus. Bijzonder-neutrale scholen die aangeduid werden als oplei-
469