"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

venheid, heeft het lager onderwijs", schreef Nassau, "de strekking om op te lei-
den tot naauwgezetheid en braafheid, werkzaamheid, goede zeden en burger-
zin. Zijne geheele zedeleer gaat uit van J t beginsel: eerbied en ontzag voor God,
en wederkeerige menschenliefde. Maar de school" - en Nassau bedoelde hier de
openbare school - "blijft eene staatsinstelling: alle onderwijs en behandeling van
kerkleer, kerkgeschillen en verwante punten, alle bijbelverklaring, laat ze geheel
over aan de verschillende gezindheden, waartoe hare leerlingen behooren". Het
bijzonder onderwijs van de tweede klasse sloot zich wat deze doelstelling betreft
bij het openbaar onderwijs aan. De "verschillende gezindheden" (ABiZe, 2) kon-
den na 1848 zonder belemmeringen onderwijsinstituten oprichten - bijzondere
scholen van de eerste klasse - met de mogelijkheid van een christelijk-dogmati-
sche vorming van hun leerlingen.
De christelijk-rationalistisch te noemen visie op het onderwijs werd
gedeeld door vele Nederlanders. De landelijke overheid ging bij de totstand-
brenging van een culturele eenheid uit van een algemeen Christendom (Bruin
1985, 58). Het denkbeeld van het bestaan van een Opperwezen, dat aan het
begin van de negentiende eeuw voor alle Nederlanders van toepassing werd
verklaard, gaf de samenleving identiteit. ledere Nederlander werd opgevat als
een creatie van zijn goddelijke Schepper. God was prima causa (Velde 1967, 27
e.v.). Over deze relatie tot God bestonden weliswaar velerlei interpretaties die
zich manifesteerden in diverse confessies, maar het algemeen Christendom
werd gezien als het beginsel waarop de joods-orthodoxe, protestants-christelij-
ke en rooms-katholieke visies met betrekking tot de relatie met God waren
gebaseerd. Het geloof in een Opperwezen was aan alle confessies gemeen-
schappelijk. Het was de pedagogische richtlijn voor het Nederlandse schoolsys-
teem, waaruit de doelstellingen van het onderwijs afgeleid werden.
Ondanks de betekenis en het belang van godsdienstig-deugdzame vor-
ming kreeg de ontwikkeling van de verstandelijke vermogens prioriteit. Naar
de opvatting van het rijksschooltoezicht vormde de normatieve ontplooiing
van leerlingen de achtergrond van deze verstandelijke ontwikkeling. In 1829
merkte de Drentse schoolopziener Nassau op: "Wil men verbetering bij 't
menschdom: men verheldere dan eerst het verstand" (Stellwagen 1878, 10).
Met instemming merkte schoolopziener Th.van Swinderen op dat in 1823 de
school in Hoogezand "doelde op verstandsontwikkeling" (ARSGnb 43).
Schoolopziener Arntzenius schiep welhaast een ideaalbeeld toen hij in 1827
146