"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

overal van denzelfden aard: of bekrompenheid, of voor het klassikaal onderwijs
ongeschikten vorm, of een galmverwekkende gewelf of verkeerd invallend
licht, ook met al die gebreken tezamen" (Reinsma 1965, 194). De schoolopzie-
ners ontliepen evenwel hun opdracht niet, alhoewel zij er weinig eer mee inleg-
den. De gemeentebesturen toonden zich weigerachtig, evenals particuliere
onderwijzers en besturen van bijzondere onderwijsinstituten, om te zorgen voor
verantwoorde onderwijsruimten. Ze wilden niet of nauwelijks voldoen aan de
eisen die met betrekking tot de scholenbouw aan hen gesteld werden. Vele be-
stuurders en beheerders van scholen waren daartoe ook niet in staat. Ze be-
schikten niet over de financiele middelen om scholen te onderhouden, te repa-
reren en te bouwen. De invloed van het rijksschooltoezicht was dan ook gering.
De schoolopzieners gingen er van uit dat klassikaal onderwijs slechts
mogelijk was in schoolgebouwen die daartoe gebouwd en ingericht waren.
Over het algemeen waren de schoolgebouwen echter allerminst geschikt voor
deze vorm van onderwijs. Leerlingen kregen in de meest vreemdsoortige ruim-
ten onderricht. De scholenbouw was in feite het fiasco van de verandering en
verbetering van het onderwijs. Dat gold in elk geval voor de scholenbouw ten
behoeve van het lager onderwijs. Deze vorm van onderwijs werd gegeven op
een zolder of in een kamer van een woonhuis, in een pakhuis ergens in de stad
of in een schuur op een boerenerf. In de provincie Zeeland was in 1820 in het
koor van de kerk van Wolfaartsdijk een deel afgeschoten teneinde een
afzonderlijke onderwijsruimte te creeren (Visser 1995, 131). In Limburg was
het schoolgebouw te Bochelt een optrekje op het kerkhof. Naar de mening van
de schoolopziener JJ. Sassen was het er donker en vuil (Brepoels 1976, 226).
De Drentse schoolopziener Pothoff sprak dan ook terecht over "eenen allerel-
lendigsten staat" waarin scholen - en niet alleen die van zijn Drentse district -
aan het begin van de negentiende eeuw verkeerden. Onderwijsinstituten
moesten het in Drenthe doen met gebouwen die opgetrokken waren uit hou-
ten staken, waartussen muren van leem en stro en slechts in een enkel geval
van steen (Boekholt 1982, 129). De toenmalige inspecteur Van den Ende
noteerde in zijn reisverslag van 1808 langs scholen in Friesland, Groningen en
Drente, dat het "op zeer vele plaatsen aan ruime en goed ingerigte schoolver-
trekken" ontbrak; "sommige zelve zijn zeer bekrompen, en nog in den ver-
waarloosden staat" (Boekholt 1986, 40). Hoewel de Groningse onderwijscom-
missie in 1805 berichtte dat "er in verschillende dorpen grote verbeteringen
203