"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

"de verstandelijke vermogens der kinderen" en het "aanleeren van gepaste en
nuttige kundigheden" (Hoorn 1907, 225) bij het onderwijzende personeel geen
weerstanden zou oproepen. Deze intenties waren namelijk niet nieuw. Het
waren doelstellingen die in de tweede helft van de achttiende eeuw tot stand
waren gekomen. De mens werd gezien als een zedelijk wezen. Tevens werd de
aanwezigheid van een cognitief vermogen verondersteld. De mens was behalve
een zedelijk wezen, ook een redelijk wezen (Dodde 1983, 15 e.v.). De pedago-
gische richtlijn van het Nederlandse schoolsysteem was zowel "onderwijs in den
Christelijken godsdienst, voor zoo verre deszelfs geschied- en zedekundig
gedeelte betreft" (ARSZh 32) als "verstandsontwikkeling" (ARSGnb 43) door
middel van de schoolvakken lezen, schrijven en rekenen. Van confessioneel
onderwijs kon op wettelijke gronden op openbare scholen - die het merendeel
vormden van de aanwezige onderwijsinstituten - geen sprake zijn, zij het dat het
in de dagen van de achttiende naar de negentiende eeuw gebruikelijk was het
onderwijs "des morgens ten 9 uuren", zoals een onderwijzer in 1802 de Noord-
Hollandse schoolopziener P. Beets meldde, "met gebed tot God" (ARSNh 251)
aan te vangen. Daartoe beperkte de godsdienstige benadering van de openbare
scholen en een klein aantal bijzondere scholen zich veelal. Een onderwijzer uit
Aalsmeer berichtte in 1804 de plaatselijke schoolcommissie dat hij "om de kinde-
ren goede zeden en godsdienstige begrippen in te boezemen", de vertellingen
en gelijkenissen "uit hunne leerboekjens" (ARSNh 391) van terzake doende reli-
gieuze informatie voorzag. Het schoolgebed liet hij achterwege. Het had de
instemming van het rijksschooltoezicht. Het wees het onderwijzende personeel -
ook nog in de tweede helft van de negentiende eeuw - op het feit dat de school
een religieus onderwijsinstituut was. Ze was weliswaar geen school waar een
bijzondere kerkleer onderwezen werd of mocht worden, maar "een school zon-
der godsdienst" was het onderwijsinstituut ook niet; dat zou "een onding" zijn.
"Kon onderwijs in de godsdienst", aldus schoolopziener Romeijn in 1866, "en in
de waarheden van het Christendom" in de wet op het lager onderwijs van 1806
en van 1857 "niettoegelaten worden, opleiding tot christelijke deugden" onder-
vond in beide genoemde jaren "bij de groote meerderheid van der Staten-
Generaal geen weerstand. Zelfs het Israelitische lid der 2de kamer verklaarde" in
1857 "er in te zullen berusten" (Romeijn 1866, 64). Schoolopziener Nassau had
in 1850 nog eens geformuleerd wat het leidende beginsel van de school behels-
de. Met "de ontwikkeling des verstands, 't aankweeken van kennis en bedre-
145