"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

De eerste onderwijsopzieners van omstreeks de twaalfde eeuw werkten
individueel. Sedert de zestiende eeuw werd deze taak uitgevoerd in stedelijk
commissoriaal verband. Ook deze commissoriale organisatiestructuur werd bij
de eenheid van de Nederlanden overgenomen, zij het dat er ruimte werd
gecreeerd voor de individuele inbreng van de onderwijsopziener en de school-
opziener. Het rijksschooltoezicht diende, zoals de Agent van Nationale Opvoe-
ding Van der Palm het in 1800 in zijn "Memorie" formuleerde, "aan bijzonde-
re personen te worden aanbevolen", "in staat om alles zelve na te gaan en uit
eigen oogen te zien". Zij moesten tijdens hun schoolbezoek "den schoolleera-
ren tot raad en hulp" zijn. Alle "belangrijke bijzonderheden" dienden zij vast
te leggen. Tenslotte moesten zij bereid zijn "alle verbeteringen in de scholen"
in te voeren. Het schooltoezicht kon evenwel geen individuele aangelegenheid
zijn, zoals het individuele onderwijstoezicht van de abt-onderwijsopziener, de
bisschop-onderwijsopziener en de scholasticus-onderwijsopziener, maar Van
der Palm wilde ook niet horen van een gezamenlijke, collegiale verantwoorde-
lijkheid, zoals die uitgeoefend werd door "collegien" van schooltoezicht van
stedelijke onderwijscolleges en stedelijke curatoria en hun deelcommissies met,
zoals Van der Palm meende, een "onvolkomen, twijfelachtige verantwoorde-
lijkheid" en een "tragen werkings-geest" (Hoorn 1907, 61 e.v.). De rijks-
schoolopziener was aansprakelijk voor zijn aandeel in de gezamenlijke werk-
zaamheden van de onderwijscommissies en hij kon daarvoor door het
collectivum waartoe hij behoorde, ter verantwoording worden geroepen
(Dodde 1968, 15). Een departementale commissie van onderwijs diende het
individuele onderwijstoezicht van de late middeleeuwen en het commissoriale
schooltoezicht van de zestiende eeuw in zich te verenigen en te harmoniseren
tot een schooltoezicht - in dit geval een rijksschooltoezicht - dat het Neder-
landse schoolsysteem controleerde en evalueerde op de uitvoering van de
wettelijke voorschriften. Het rijksschooltoezicht kende een individueel-collec-
tieve organisatiestructuur en een daarbij behorende individueel-collectieve
werkwijze.
De werkwijze van het schooltoezicht was blijkens de geschiedenis van het
schooltoezicht gedurende het tijdvak van de zevende eeuw tot en met de
achttiende eeuw, overwegend intern-inhoudelijk gericht. Het blijkt dat aan het
rijksschooltoezicht sedert de negentiende eeuw evenzeer een toezichthouden-
de opdracht toegewezen was, die gericht was op de intern-inhoudelijke aspec-
96