"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

schoolopziener J.H. Floh, "met alle mogelijke omzigtigheid, en op goede gron-
den" "te geschieden". "Immers, daar het onderrigt, dat in de eerste klasse
wordt gegeven, in alien deele eene grondlegging en voorbereiding is tot hoge-
re kundigheden, zoo zouden die kinderen, die te overhaast, en met geene
genoegzame kennis voorzien, van de eerste, bij voorbeeld, naar de tweede
klasse verplaatst worden, daardoor noodwendig, voor altoos, in zekere opzig-
ten, verdorven worden, en zoo ook, van de tweede tot de derde" (Floh 1808,
54). De opmerking werd niet ten onrechte genoteerd. De Utrechtse provinciale
commissie van onderwijs meldde in 1815 dat in Jutphaas sommige leerlingen
"te hoog, andere te laag geplaatst" waren in het klassikale systeem. "Wanneer
het boek nog niet versleten is wil men"- in dit geval de ouders - "geen nieuw
betalen, dus moeten de kinderen in die afdeling blijven waarin dat boek
gebruikt wordt. Andere ouders maken te veel haast en willen dat hun kind
voortgezet wordt. Beijde is even schadelijk voor het onderwijs" (ARSU 85).
Klassikaal onderwijs betekende een geleidelijke overgang van het ene
leerstofonderdeel naar het andere. Het leidde er op sommige, vooral grote,
scholen toe dat klassen weer onderverdeeld werden in afdelingen. De
diaconieschool te Dordrecht had in 1858 een eerste en een tweede klas die elk
uit twee afdelingen bestond. De derde klas "was verdeeld in tien afdelingen
met elk een eigen vorderingenniveau" (Esseboom 2000b, 258). De school-
opzieners trachtten bij hun schoolbezoek onderwijzers een dergelijke beleidslijn
bij te brengen. Ze controleerden zoveel mogelijk of leerlingen in de juiste klas
zaten.
De invoering van het klassikale onderwijs fascineerde de schoolopzieners.
Ze spraken en schreven er veelvuldig over. In een circulaire aan de onderwij-
zers van zijn Drentse district zette schoolopziener Pothoff in 1832 nog eens
uiteen welk een verbetering deze vorm van onderwijs voor de school was. Het
klassikale onderwijs zorgde er, naar zijn inzicht, voor, dat er in de school stilte
heerste. Het maakte geordend onderricht mogelijk, waardoor de leerlingen aan
regelmaat wenden. Alle leerlingen moesten op hun plaats blijven zitten. Van
een wanordelijk door elkaar lopen en zitten, zoals in vroeger dagen het geval
was, was geen sprake meer. Bovendien had elke klas haar werkzaamheden. De
klassen werden "tegelijk bezig" "gehouden, zonder zich onderling te hinde-
ren". Het leidde - dat was althans de bedoeling - tot beschaafde kinderen die
"op eene nederige, en zedige wijze met betamende vrijmoedigheid" spraken
155