"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

ijksschooltoezicht. De rapporten van de inspecteurs van de derde laag - zij
informeerden het onderwijsdepartement - waren afgeleide verslagen van de
rapporten van de inspecteurs van de vijfde laag. Het waren generalisaties van
de afzonderlijke schriftelijk vastgelegde bevindingen van de veldinspecteurs.
Inspecteur-generaal van het onderwijs Veldhuis deelde de leden van het
rijksschooltoezicht in 1984 mee, dat hij de voorkeur gaf aan rapportages die
algemeen gehouden werden. "De waarde van inspectie-adviezen" "berust op
brede, generaliserende en geevalueerde praktijkervaring", "niet op de mening
van enkelingen" (RPTj 1984, 26), merkte hij op. Inspecteur-generaal De Jager
nam dit standpunt van zijn voorganger over. Ook hij ging uit van het denk-
beeld van geuniformeerde rapportages. De ambtenaren van het ministerie van
onderwijs vernamen de afzonderlijke mededelingen van de veldinspecteurs
niet meer. Er werd niet meer uit de verslagen van de veldinspecteurs geciteerd,
zoals de vroegere hoofdinspecteurs regelmatig deden in hun jaarverslagen van
hun inspectiegebied.
Onder invloed van de generaliserende tendens waren ook de afzonder-
lijke onderwijsverslagen van de rijksschooltoezichthouders tegen het einde van
de twintigste eeuw geleidelijk aan mededelingen geworden die formeel-
descriptieve informatie over de onderwijssituatie in scholen verstrekten.
Speculatieve gedachteontwikkelingen kwamen in de verslagen van de inspec-
teurs nauwelijks meer voor. De uiteenzetting van inspecteur Groeneveld over
het openbaar onderwijs in zijn jaarverslag over 1983 - hij liet zich over het bij-
zonder onderwijs niet uit - mocht dan ook opmerkelijk en voor de periode na
de jaren zeventig van de twintigste eeuw ongebruikelijk genoemd worden. Het
was vergelijkbaar met de uiteenzettingen van zijn negentiende-eeuwse colle-
ga-onderwijsinspecteur Nassau, die zich in 1829 bekommerde over de samen-
leving en het daarbij passende onderwijs. Voor rijksschooltoezichthouder
Nassau betekende de verstandelijke ontwikkeling door de school een norma-
tieve handeling. De verwaarlozing van de verstandelijke vermogens, aldus
merkte inspecteur Nassau op, was een zedelijk misverstand. Onderwijs was
tevens een opvoedingsproces in de betekenis van "zedelijke vorming". Het
uiteindelijke doel van het humane bestaan was het "menschelijke geluk", dat
gebaseerd was "op wijsheid en deugd" (Smidt 1877, 7 e.v.). Daarmee werd de
staat een dienst bewezen. "Overal en altijd", beweerde inspecteur Nassau tien
jaar later, in 1839, "zijn brave en verlichte mannen de beste burgers, onder alle
729