"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

gedurende het geheele schooljaar de lessen geregeld hebben gevolgd" (ABiZd
572, 2). De kinderen zouden bij trouw schoolbezoek uit handen van het
bestuur van de bijzondere school of van het gemeentebestuur een bewijs van
eervol ontslag - een getuigschrift - moeten ontvangen. Om het schoolbezoek
te bevorderen werd door het rijksschooltoezicht tevens geattendeerd op het
middel van "geldelijke belooningen, op spaarbankboekjes ingeschreven"
(Renesse 1892, 84). Bovendien werd de mogelijkheid van schoolfeesten
genoemd. Eens per jaar zouden leerlingen en hun ouders op een toespraak
mogen rekenen en op muziek en toneelstukjes gefeteerd moeten worden.
Verder werd gedacht aan uitstapjes met een voor leerlingen aantrekkelijk ver-
voermiddel, te weten de spoortrein of de stoomboot (Esseboom 2000b, 274
e.v.). De provinciale inspecteur Blaupot ten Gate inventariseerde in 1865 de
middelen die door het rijksschooltoezicht aanbevolen werden om schoolver-
zuim tegen te gaan. Hij noemde onder andere aansporing van ouders, beper-
king van veld- en fabrieksarbeid, kosteloos en deugdelijk onderwijs en invoe-
ring van schoolverzuimboekjes (Blaupot ten Gate 1865, 73 e.v.). Sommige van
deze maatregelen werden ook toegepast. In diverse onderwijsverslagen werd
mededeling gedaan van "openbare belooningen en eereblijken" waarmee
gemeentebesturen "het getrouwe schoolbezoek" (OV 1908/2, 23)
aanmoedigden. Deze materiele voorzieningen zouden, naar de opvatting van
de schoolopzieners, het schoolbezoek kunnen bevorderen. Een enkele
schoolopziener adviseerde tenslotte de onderwijsgevende zijn onderwijs vroeg
aan te vangen. Hij zou dagelijks behalve na afloop van de veldarbeid en bij het
einde van de fabriekswerktijden tevens in de vroege morgen onderwijs moeten
geven. Het was een pragmatische oplossing waarvan, voor zover bekend,
nauwelijks gebruik gemaakt werd.
De onderwijsinspecteurs en schoolopzieners spraken uitvoerig met het
onderwijzende personeel over al deze middelen. Ze toonden zich echter met
betrekking tot de invoering van de leerplicht terughoudend. Het rijksschool-
toezicht deed er aanvankelijk het zwijgen toe. Leerplicht werd een denkbeeld
geacht, dat de ouderlijke verantwoordelijkheid aantastte (Veld 1987, 57 e.v.).
Het weersprak "het beginsel der vrijheid van onderwijs" wist inspecteur
Farncombe Sanders in 1863. Wanneer de maatregel van de leerplicht zou wor-
den ingevoerd, dan zou dat de bijzondere scholen ten goede komen. Ouders
zouden "hunne kinderen naar bijzondere scholen" kunnen sturen, "waar uit
280