"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

een onderzoek naar onder meer de "politieke richting voor en na 1940" en de
"houding tegenover Duitschland" (ARIKBa) van de leden van het rijks-
schooltoezicht. Het onderzoek resulteerde in 1942 tot het ontslag van een
tiental inspecteurs van het lager onderwijs, te weten mevr. F.W.M. Jansen,
mevrouw H.A. van Riel-Smeende, J. Bierling, H.J.M. Bouchette, Th. Brouwer,
A.J. Fock, R. van Gaasbeek, K. van der Graaf, J.A. van Hartingsveldt, J.A.
Ladage, L.W. van Loon, C.C.J.M. Merckelbach van Enkhuizen, B.J.A. Stoop-
man, J.B. Visser en L. van der Zweep. Inspecteur I. van der Velde was hen in
1940 al voorgegaan. Hij was een Israelitische Nederlander en kreeg op grond
daarvan zijn ontslag. De ontslagenen behoorden alien tot een groep van
zevenentachtig inspecteurs van het lager onderwijs en negen gemeentelijke
onderwijsinspecteurs die in 1941 beoordeeld waren. Van dit aantal waren er
drieenveertig als "schlecht" gekwalificeerd, vijftien als "gut" en negenentwin-
tig als "vorlaufig tragbar" (Pater 1969, 117). Zoveel - drieenveertig - rijks-
schooltoezichthouders konden echter niet ontslagen worden. Het zou het
schooltoezicht van de inspectie van het lager onderwijs ontwrichten, al werd in
1942 een algehele vervanging van het rijksschooltoezicht overwogen (Pater
1969, 86). Ook de "sechs Inspektoren" van het rijksschooltoezicht van het
middelbaar onderwijs kregen, ondanks "der verheerende Einfluss" (Pater
1969, 86) van deze functionarissen, geen ontslag. Er waren geen vervangende
inspecteurs beschikbaar. Later werd inspecteur van het middelbaar onderwijs
C. de Bruyn alsnog ontslagen.
Voor de onderwijsinspecteurs die hun werkzaamheden konden voorzet-
ten, werden in 1942 richtlijnen opgesteld waaraan ze zich dienden te houden.
De rijksschooltoezichthouder werd opgedragen in "het huidige tijdsgewricht"
"begrip en waardering" te tonen "voor de grote strijd die Duitsland voert ten
bate van Europa" (Pater 1969, 129). De eenheid van het Nederlandse volk als
volksgemeenschap was voor de "nieuwe toekomst" van de Europese eenheid
onder leiding van het Germaanse Rijk van wezenlijk belang. De inspecteurs
dienden de betekenis in te zien van "het nationaal-socialisme" en "het streven
de samenleving der volkeren te richten naar de gemeenschapsidee" "van het
Groot-Duitsche Rijk in het nieuwe Europa". Het ging "om bevordering der
gemeenschap, het verenigen van de gemeenschap bij al hetgeen die gemeen-
schap bindt" (ARIKBa, brief 8 juli 1957). Daartoe moesten zij zich tenminste
"onthouden van ieder lijdelijk verzet bij de uitvoering van hun gegeven
546