"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

den aard der zaak altijd met minder gestrengheid zal te werk gegaan worden"
(Farncombe Sanders 1863, 9 e.v.). Het was een denkbeeld dat het rijks-
schooltoezicht als verdediger van het openbaar onderwijs niet aanstond. Het
was in elk geval een van de redenen - naast het beginsel van de vrijheid van
onderwijs - waarom inspecteurs en schoolopzieners zich aanvankelijk afzijdig
hielden van de problematiek van de leerplicht. Het onderwerp was lange tijd in
Nederland beladen, al had schoolopziener H.E. Verschoor reeds in 1850 aan de
afdeling onderwijs van het ministerie van binnenlandse zaken gemeld, dat het
"openbaar lager onderwijs" "eene zaak" is "van erkend algemeen belang, hier
geldt geen ouder- maar burgerplicht" (ABiZe 2). Daarmee introduceerde
schoolopziener Verschoor reeds in een vroeg stadium - in een te vroeg stadium
klaarblijkelijk - leerplicht. Op grond van dit uitgangspunt - leerplicht is een
maatschappelijke eis, waarbij schoolbezoek geen familiale keuze kan zijn -
diende de landelijke overheid bij schoolverzuim op te treden, meende met
schoolopziener Verschoor een aantal van zijn collega-schoolopzieners. De leer-
plicht diende tenminste als overheidsmaatregel overwogen te worden.
Vooralsnog vond Verschoor evenwel nauwelijks gehoor. De meeste onderwijs-
inspecteurs en schoolopzieners trachtten het schoolbezoek vooralsnog zoveel
mogelijk te bevorderen door het hanteren van stimulerende maatregelen.
Schoolopziener Romeijn berichtte in 1863, dat hij niets voelde voor een "wet-
telijke schoolpligtigheid" (Romeijn 1863, 22 e.v.). Leerplicht - want dat
bedoelde Romeijn - paste niet in de Nederlandse volksaard. Overtreders verba-
liseren en straffen zou geen effect hebben. Overreding was, naar zijn inzicht,
het beste middel. Het onderwijzende personeel moest geadviseerd worden
met ouders te spreken over het belang van schoolbezoek.
Het rijksschooltoezicht bleek over de kwestie van de leerplicht verdeeld te
zijn. Schoolopziener Verschoor had collega-schoolopzieners die hem bijvielen,
maar ook Romeijn had collega-schoolopzieners die met hem instemden. De
verdeeldheid over de invoering van de leerplicht binnen het rijksschooltoezicht
leidde er toe dat het pas ongeveer twintig jaar later - omstreeks 1870 - moge-
lijk was zich uit te spreken voor een wettelijke maatregel die ouders dwong
hun kinderen naar school te sturen (Det 1983, 47). Pas toen voltrok zich een
verandering van opvatting ten gunste van de leerplicht. De Nederlandse gees-
telijke en politieke gemeenschap - en het rijksschooltoezicht volgde haar in die
opvatting - stelde inmiddels dat ouders ten onrechte hun kinderen geen gele-
281