"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

het Nederlandse schoolsysteem, te weten een normatieve vorming en een
cognitieve ontwikkeling. In de wet op het middelbaar onderwijs van 1863
werd met verwijzing naar de wet op het lager onderwijs van 1857 de eerbieds-
clausule opgenomen (Braster 1996, 177 e.v.). Confessionele scholen trachtten
in hun onderwijs een protestants-christelijke levensvisie of een rooms-ka-
tholieke levensbeschouwing te laten doorklinken. Israelitische scholen waren
door de bijzonderheid van de joodse confessie eveneens specifiek. De drie
richtingen besteedden veel aandacht aan de godsdienstig-zedelijke opvoeding
van de leerlingen. Protestants-christelijken richtten zich met gebed en psalm-
gezang op "het geloof aan God, als onzen Schepper, Vader en oppersten
Regter, en het geloof aan Christus, Zijnen Zoon, als Leeraar en Schuldverzoe-
ner" (Stilma 1987, 51 e.v.). Voor rooms-katholieken waren er de mysteries van
Jezus en Maria die tot God voerden. De heiligenlevens en het bestaan van
martelaren wezen op het doen van goede werken tot het eeuwig heil (Bruin
1985, 217). Het geloof van de joden was vooral een geschiedenis van het
joodse volk waarin God hun de weg naar het beloofde land wees. De ge-
schiedkundige voorstelling bood de grondslagen van de godsdienst in geboden
en verboden (Dodde 1996, 77 e.v., en Wigoder, 1994, 13 e.v.). Niet-confes-
sionele onderwijsinstituten dienden een godsdienstige neutraliteit in acht te
nemen. Hun stelsel van waarden en normen was, naar het inzicht van inspec-
teur Nassau in 1850, gebaseerd op het beginsel "eerbied en ontzag voor God
en wederkeerige menschenliefde" en het onderwijs was gericht op het
ontwikkelen van, zoals reeds eerder vermeld, "naauwgezetheid en braafheid,
werkzaamheid, goede zeden en burgerzin" (ABiZe 2).
De standpunten die werden ingenomen, waren evenwel nogal theore-
tisch-polemisch van aard. Inspecteur Van der Heim stelde in 1860 dat "de
kerkgenootschappen" "wat zedeleer en godsdienstbegrippen betreft, onder
het volk niet zoo ver van elkander" staan, "als de woordvoerders steeds doen
voorkomen; van daar dat niet spoedig de begrippen van andersdenkenden
worden gekwetst" (ABiZd 358, 29). Evenals zijn collega-inspecteurs kon
Beeloo in zijn jaarverslagen noteren dat geen "klagt" zich "verhief" "over de
krenking van iemands godsdienstige begrippen" (ABiZd 563, 25). Daarbij was
vooral de houding van het onderwijzende personeel van betekenis. De "oplei-
ding tot alle christelijke em maatschappelijke deugden" van de leerlingen was,
naar het inzicht van de inspecteur Blaupot ten Gate in 1860, afhankelijk "van
340