"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

te zijn als "dat wat samenbindt" (Brugmans 1952, x). De afzonderlijke confes-
sies werden beschouwd als verbijzonderingen van het algemeen Christendom.
Aan een verbijzondering van de school, die afweek van een algemeen-christe-
lijk karakter, was geen behoefte.
De algemeen-christelijke school benadrukte het gemeenschappelijke, niet
het bijzondere. In de uitgangspunten van het onderwijs werden dan ook in de
wet op het lager onderwijs van 1857 geen veranderingen aangebracht. De wet
van 1806 had het vijftig jaar uitgehouden en met enige aanpassing werd met
de wet van 1857 de volgende periode ingegaan. In 1849 leverden enkele
rijksschooltoezichthouders bij de afdeling onderwijs van het ministerie van bin-
nenlandse zaken als reactie op het in de grondwet van 1848 opgenomen arti-
kel over de vrijheid van onderwijs wetsvoorstellen in. Dat was uitzonderlijk;
onderwijsinspecteurs en schoolopzieners hielden zich sedert vroeger tijden niet
of niet meer bezig met macrostructurele vraagstukken van het Nederlandse
schoolsysteem. Uit de voorstellen bleek overigens dat de inzenders slechts
wetsherzieningen en wetsuitbreidingen voorstonden. Noviteiten werden niet
gepresenteerd. Schoolopziener J.J. Loke merkte op dat het "onderwijs in de
openbare lagere school" "voor alles ten doel" moest "hebben, de verstan-
delijke vermogens der kinderen te ontwikkelen, hun die kennis en beschaving
mede te deelen, welke aan alien eigen behoort te zijn, en hen tot de beoefe-
ning van alle christelijk-maatschappelijke deugden op te leiden. Men zal zich
daarbij zorgvuldig onthouden van het leerstellig godsdienstig onderwijs, en
van al wat de godsdienstige overtuiging van eenig christelijk kerkgenootschap
mogt kunnen kwetsen" (Loke 1849, 24). Het waren bekende geluiden, die
eveneens te beluisteren vielen bij de schoolopzieners P. Hofstede de Groot en
Th. van Swinderen. Beide schoolopzieners presenteerden in een weldoordachte
tekst dat alle onderwijs zodanig zal "moeten worden ingerigt, dat, onder het
aanleeren van gepaste en nuttige kundigheden, al de vermogens der leerlingen
worden ontwikkeld en dat in hunne harten worden ingeprent de kennis en het
gevoel van dat alles wat zij als menschen en als christenen aan het
Opperwezen, aan het vaderland en de overheid, aan hunne ouders, aan zich-
zelven en aan anderen verschuldigd zijn, zonder dat daarbij de eerbied mag uit
het oog worden verloren, die men verschuldigd is aan de godsdienstige
begrippen van anderen, bijzonder der Israeliten, zoo deze de christelijke scho-
len bezoeken" (ABiZe 3). De wet van 1806 van amanuensis Van den Ende
259