"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

gelegenheid zich een oordeel te vormen over de kwaliteit van het onderwij-
zende personeel. Daarbij stuurden zij tevens aan op een opleidingsniveau,
waardoor in het bijzonder het microniveau van het onderwijs van een verant-
woord gehalte kon worden geacht. Het rijksschooltoezicht beheerste en
bepaalde het onderwijsleerproces in de school.
Een van de moeilijkste opdrachten van het rijksschooltoezicht - en zoals
blijken zal een van de onmogelijkste opdrachten - was het toezicht op de ruim-
ten waarin dit onderwijs gegeven werd. De zorg voor de onderwijsruimten was
een aangelegenheid van gemeenten, particulieren en bijzondere instellingen.
Het rijksschooltoezicht moest aandacht besteden aan een goede kwaliteit
ervan. Ook de overige materiele voorwaarden, zoals schoolbanken en lees- en
leerboeken, hadden de aandacht van het rijksschooltoezicht. De kwaliteit van
de schoolgebouwen was slecht. De vergelijking met varkenskotten, schaaps-
hokken en zwijnenruimten kwam in de verslagen van het rijksschooltoezicht
regelmatig voor. In Achtersloot bij Usselstein was het "schoollokaal tevens het
vertrek waar in het huisgezin" van de onderwijzer "moest verblijven" (ARSU
86), berichtte de Utrechtse schoolopziener Arntzenius in 1825. Soms ontbra-
ken schoolbanken. In het Groningse Selling signaleerde schoolopziener Wester
in 1804, dat er in het schoolgebouw "geene tafel voor de schrijvers" was. De
leerlingen schreven op houten kastjes - de oorspronkelijke schooltassen -
"waarin het schrijfgoed geborgen" werd. Toen schoolopziener Wester tegen-
over de onderwijsgevende hierover zijn "bevreemding te kennen gaf, kreeg
ik", zo merkte hij op, "van de stokouden schoolhouder tot bescheid", "dat
men het" in Selling "niet anders gewoon was" (ARSGna 5). Op andere scho-
len werd rekenen op leien geoefend waarbij eveneens de knieen als steunblad
dienden. De Haagse schoolopziener Spoelstra meldde in 1815 het gebruik van
"oude onbruikbare schoolboeken" (ARSZh 61), terwijl schoolopziener Van
Swinderen in 1823 wist te melden dat op een school in zijn woonplaats
Groningen twee leerlingen met een boek het onderwijs moesten volgen.
Uit de verslagen van het rijksschooltoezicht gedurende de periode van
1801 tot 1857 bleek dat de districtsschoolopzieners veel aandacht besteedden
aan de schoolgebouwen, welke bestemd waren voor lager en voortgezet lager
onderwijs. Onderwijs van een kwalitatief goed gehalte kon uiteindelijk slechts
gegeven worden in goede schoolvertrekken. In 1839 schreef inspecteur
Wijnbeek echter over de schoolgebouwen in Noord-Holland: "Deze zijn schier
202