"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

2.8.1 Stedelijke commissies van schooltoezicht
De uitbreiding van het aantal onderwijsinstituten in de steden dwong de
stadsbesturen tegen het einde van de zestiende eeuw het schooltoezicht te
delegeren. Zij konden als colleges van schooltoezicht - het schooltoezicht van
de derde generatie - de controle op de plaatselijke scholen niet langer in eigen
hand houden. Het schooltoezicht werd overgedragen aan een stedelijke com-
missie van schooltoezicht die daarmee de vierde generatie van het schooltoe-
zicht vormde. Haar opdracht omvatte het toezicht op alle onderwijsinstituten
die in de stad werden aangetroffen. De stadsbesturen bleven beheerders van
de door hen opgerichte en toegelaten onderwijsinstituten. Hun toezichthou-
dende taak als college van schooltoezicht werd overgenomen door een com-
missie van schooltoezicht. Deze commissie van schooltoezicht werd curatorium
genoemd. Het lidmaatschap van de commissie van schooltoezicht verschafte
de leden maatschappelijke status. Ze werden veelal aangeduid als "curatoren".
Andere kwalificaties waren "gecommitteerden", "inspectores scholae", "scho-
larchen", "scholastici" of "schoolvoogden". Het waren eretitels die de leden
zelfs met zich droegen, nadat ze het curatorium verlaten hadden. In een enke-
le stad heette een oudlid van het curatorium zelfs "scholarum curator honora-
rius" (Fortgens 1958, 11 e.v.).
Voor bovengenoemde ontwikkeling was een tweetal maatschappelijke
determinanten van belang, te weten de godsdienstige alteratie van 1572 en de
staatkundige eenheid van 1579. De godsdienstige alteratie zorgde ervoor dat in
de jaren zeventig en tachtig van de zestiende eeuw de Nederlanden overgingen
tot het protestantisme. Er was kritiek op de rooms-katholieke leer, op de kerke-
lijke instellingen en op de daarin werkzame functionarissen. Reeds in de vijftien-
de eeuw vroegen velen - onder wie een groot aantal rectores van Groote
Scholen - om hervormingen in de kerk. Toen deze uitbleven, bleek in de zes-
tiende eeuw de lutherie (Blok 1893, 463), zoals de protesterende bewegingen
tegen sommige handelingen van rooms-katholieke geestelijken aangeduid wer-
den, een alternatief. Voor de Nederlanden was het confessionele verzet vooral
dat van het calvinisme. Hoewel de calvinistische confessie zich aanbood als een
samenbindende godsdienst, was er geen sprake van een religieuze eenheid.
Naast calvinisten waren er sacramentariers, bijbels-humanisten, anabaptisten,
doopsgezinden, remonstranten en lutheranen (Mellink 1979, 146 e.v.). Boven-
dien bleef een groot aantal bewoners van de Nederlanden rooms-katholiek. De
64