"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

een opkomend geslacht, bij het welk het christelijk bewustzijn regt levend is"
(ABiZd 358, 30). De dechristianisering van de lagere school kon echter niet wor-
den tegengehouden. Reeds in 1858 schafte de gemeenteraad van Nijmegen op
de school die in beginsel voor alle leerlingen bestemd was, het schoolgebed af
(Langedijk 1953, 135). Het was het begin van de teloorgang van het algemeen
Christendom op de openbare school. Weliswaar werd op de openbare scholen
nog vrij lang "de bijbelsche geschiedenis behandeld" (ABiZd 358, 29), maar "ik
heb", zo berichtte de Groningse inspecteur Blaupot ten Gate, op geen enkele
"schoolorde bijzonder gewag zien maken van eene regeling, waarbij expres een
uur bepaald was voor: "opleiding tot alle christelijke en maatschappelijke deug-
den"" (ABiZd 359, 50). Naast een verschuiving van een algemeen-christelijke
benadering van het onderwijsleerproces naar een meer ethische aanpak (Braster
1996, 123), werd de neutralisering van de openbare school in het laatste kwart
van de negentiende eeuw door het communisme en het socialisme bevorderd.
Beide stromingen waren pleitbezorgers van voor alle kinderen verplicht, kosten-
loos en neutraal onderwijs, dat door de landelijke overheid werd beheerd en
bestuurd. Hoewel het aantal onderwijsgevenden dat zich tot het communisme
of het socialisme bekeerde, niet groot was, bleken de onderwijsgevenden die
aan de openbare school verbonden waren, belangstelling te hebben voor deze
stromingen. Nog voor het einde van de negentiende eeuw - in 1890 - was er
een Sociaal-Democratische Onderwijsvereniging (SDOV). Het aantal leden was
weliswaar beperkt - in het topjaar 1904 konden ongeveer 160 personen gere-
gistreerd worden - maar de oprichting van deze vereniging gaf aan welke
opvattingen sommige onderwijsgevenden voorstonden. In 1896 konden er zelfs
800 abonnees geregistreerd worden op het verenigingsblad "De Volkson-
derwijzer" (Karsten 1986, 237). Ook de Bond van Nederlandse Onderwijzers
(BvNO), die voortgekomen was uit de meer liberale Nederlandse Openbare
Onderwijzers- en Hoofdonderwijzersvereniging (NOO en HV), was vanaf het
oprichtingsjaar 1889 sociaal-democratisch georienteerd. Tegen het einde van de
negentiende eeuw was sprake van ongeveer 5.500 leden (Veld 1987, 185),
zodat opgemerkt kan worden dat - het ledental van SDOV meegerekend -
ongeveer de helft van het onderwijzende personeel van de openbare school lid
was van, dan wel sympathiseerde met een sociaal-democratische groepering.
Deze ontwikkeling had niet ieders instemming. Schoolopziener H. Lauer
verzette zich tegen de toenemende invloed van de sociaal-democratie. De denk-
270