"Een speurtocht naar samenhang" - Onderwijserfgoed

toename van protestants-christelijke onderwijsinstituten, dan was dat het werk
van de in 1860 opgerichte Vereniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs en
van de Vereniging voor Gereformeerd Schoolonderwijs van 1868. Daaren-
boven waren nog bekend de protestants-christelijke Unie "Een school met den
bijbel" van 1879 en De Schoolraad en de Vereniging voor Christelijk Volks-
onderwijs uit 1890. De rooms-katholieken hadden hun congregaties die het
onderwijs op rooms-katholieke onderwijsinstituten verzorgden. Al deze con-
gregaties, stichtingen en verenigingen zorgden er voor dat er in een tamelijk
hoog tempo protestants-christelijke en rooms-katholieke onderwijsinstituten
bijkwamen (Langedijk 1953, 130, 169 en 253, en Rombouts 1928, 24). Ze
werden gesteund door inmiddels oprichte politieke partijen, met name door de
protestants-christelijke Anti-Revolutionaire Partij (ARP) uit 1879 en de Rooms-
Katholieke Staatspartij (RKSP) uit 1897. Inspecteur Nassau schreef in dit ver-
band met enige verbetenheid in zijn onderwijsverslag van 1864, dat "de
bestrijders der wet" op het lager onderwijs van 1857 niet uitgingen van
"slechter of beter onderwijs" in "d'openbare school" of in het confessionele
onderwijsinstituut. Dat "is hun, denkelijk, tamelijk onverschillig. Zelfs aan
godsdienstige gemoedsbezwaren ontleent de bijzondere school hare voor-
naamste kracht niet. Die kracht is die eener staatspartij, welke eenig op de
schoolbanken van 't lager onderwijs post heeft gevat, om van daar de
bestaande staatsinstellingen in 't algemeen te bestrijden" (ABiZd 519). Enig
succes kon deze "staatspartijen" niet ontzegd worden; in 1885 en 1895
bedroegen de percentages leerlingen die een confessioneel bijzondere school
bezochten, achtereenvolgens 18 en 23 (tabel 4.4).
4.5.5 De sociale determinant
De oorzaak van de vermeerdering van het aantal leerlingen dat in de
periode vanaf 1860 tot 1920 het bijzonder onderwijs bezocht, diende vooral
gezocht te worden in de neutralisering van het openbaar onderwijs. Ouders
stuurden hun kinderen naar een confessionele school, omdat de openbare
school geleidelijk aan het oorspronkelijke algemeen-christelijke karakter verloor.
Op de openbare school werd steeds minder gebeden, werden nauwelijks meer
bijbelverhalen verteld en zelden nog gezangen en psalmen gezongen. De
Nederlandse samenleving was evenwel gediend, zo merkte de Zuid-Hollandse
inspecteur Van der Heim op in zijn onderwijsverslag over het jaar 1860, "met
269