ARCHEION

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W WILNIE (1922–1939)
285
stała zatytułowana „Wilno i ziemia wileńska” (1919–1945). Fragment tej części
poświęcony jest okresowi, w którym autor objął funkcję kierownika archiwum
w Wilnie. Trzecia składa się z następujących rozdziałów „Kielce, Kraków,
Toruń”, „wczasy”, a czwarta obejmuje rozdziały pt. „Kraków, Toruń”, „różne
materiały”. Omawiane dzieło, jak podkreślił jego autor, stanowiło streszczenie
pamiętników zaginionych w czasie drugiej wojny światowej lub w pierwszych
latach powojennych 6 . Poszczególne partie tekstu powstawały w różnym czasie.
Z zapisów pamiętnika wyłania się obraz człowieka dość drobiazgowo dokumentującego
dzieje własne i otaczającego go środowiska. Czytelnik zdaje sobie jednak
sprawę, że w drugiej połowie lat 40. i na początku lat 50. ubiegłego stulecia
Mienicki nie mógł swobodnie tworzyć tej pamiętnikarskiej relacji. Dzieło to jest
jednak jedynym pozostawionym przez pracownika archiwum w Wilnie zapisem
literatury pamiętnikarskiej. Z tego też powodu zasługuje na uwagę, mimo dystansu
czasu, jaki upłynął między wydarzeniami a ich opisem.
Celem niniejszych rozważań nie tylko jest przypomnienie przeszłości ważnej
dla kultury polskiej placówki, ale i ukazanie problemów charakterystycznych
dla jej działalności. Choć w historiografii polskiej dzieje archiwum nie doczekały
się odrębnych rozważań, to poświęcono im nieco uwagi przy okazji analizy
problemów dotyczących rozproszenia polskiego dziedzictwa kulturowego 7 . O jej
historii jako jednej z placówek polskiej sieci archiwalnej w latach 1918–1938
pisała Irena Mamczak-Gadkowska 8 oraz Andrzej Tomczak w syntezie poświęconej
przeszłości archiwów polskich 9 .
Początki Archiwum Akt Dawnych w Wilnie, czyli archiwum historycznego,
należy łączyć z poszukiwaniem przez administrację rosyjską sposobów rozwiązania
problemu archiwaliów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jak
napisał Mienicki: „Zainteresowanie się sfer rządzących za Mikołaja I losem archiwów
na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego ujawniało się
niejednokrotnie, zanim doszło do stworzenia centralnych archiwów akt dawnych
w Wilnie i Witebsku” 10 . Autor ten wskazywał także na konkretne powody tego
6
Ibidem, k. 1 r.
7
Po 1989 r. ukazały się informacje o zasobie Centralnego Państwowego Archiwum
Historycznego Litwy zob.: Przewodnik po zbiorach rękopisów Wilnie, oprac. M. Kocójowa, Kraków
1993; Informator o archiwach z kresów północno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej w zasobie
archiwów białoruskich i LCVA w Wilnie, oprac. J.J. Milewski, Białystok 1996 [autorce nie udało się
dotrzeć do tej publikacji]; o zasobie Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego pisał także
S. Filipowicz, Archiwalia Suwalszczyzny — zasób rozproszony, „Archeion” 2003, t. 106, s. 139–
160; zob. też: Archiwalia mińskiego, wileńskiego i supraskiego konsystorza unickiego znajdujące się
w Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym) w Wilnie,
oprac. W. Walczak, Białystok 2008.
8
I. Mamczak-Gadkowska, Archiwa państwowe w II Rzeczypospolitej, Poznań 2006.
9
A. Tomczak, Zarys dziejów archiwów polskich, wyd. 2 popr. i rozsz., Warszawa 1982.
10
R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Witebsku (Centralne Archiwum Witebskie) 1852–1939,
Warszawa 1939, s. 8.