ARCHEION

286 ALICJA KULECKA
zainteresowania. Pisał o nich tak: „Motywem zainteresowania była początkowo
sprawa fałszerstw w dawnych księgach sądowych, zwłaszcza w Wilnie i na
Żmudzi, wszczęto więc śledztwo, wykryto nawet niektórych winowajców” 11 .
Następstwem tego było powołanie, ukazem Mikołaja I z 19 grudnia 1833 r.,
specjalnych komisji zajmujących się przeglądaniem akt, a do ich zadań należało
także przekreślanie niezapisanych kart i stronic, sznurowanie ksiąg 12 . Działania
te miały zapobiegać umieszczaniu wpisów w księgach, które formalnie były zamknięte,
ale posiadały puste miejsca. W Wilnie na początku XIX w. istniały następujące
archiwa: Trybunału Litewskiego, Sądu Grodzkiego Wileńskiego, Sądu
Ziemskiego Wileńskiego i Archiwum Miejskie 13 . Zawierały one głównie akta
sądowe dotyczące spraw spornych i niespornych. Archiwum Trybunału oraz archiwa
sądów grodzkiego i ziemskiego znajdowały się pod opieką wileńskiego
sądu powiatowego 14 . Przechowywane w tej instytucji akta trybunału oraz grodzkie
i ziemskie były w bardzo złym stanie. Część ksiąg miała postrzępione brzegi,
niektóre były zbutwiałe. Zdarzały się przypadki przemieszania akt. Ich stan był
do tego stopnia zły, że budził oburzenie gubernatora wileńskiego 15 . Sytuacja taka
miała miejsce w 1836 r., a więc już po trzech latach działania komisji powołanych
ukazem z 1833 r. Prawo i pragmatyka nie spełniły wszystkich oczekiwań.
Z tego powodu wydany został 3 września 1842 r. nowy ukaz cesarski, powołujący
tym razem komisje rewizyjne o zbliżonych kompetencjach. Ich zadaniem
było sprawdzanie i ocena działalności wcześniej powołanych gremiów 16 . Także
to rozwiązanie nie zapobiegło zjawisku fałszowania wpisów. Nie chroniło także
akt przed niszczeniem. W tej sytuacji narodziła się idea utworzenia archiwów
w większych miastach łączących mniejsze placówki gromadzenia akt dawnych,
czyli takich, które stanowiły pozostałość ustroju sądowego nieistniejącego państwa
polsko-litewskiego. Fabrykowanie wpisów miało określone konsekwencje
prawne. Decyzja o powołaniu archiwów stanowiła realizację idei opierającej
się na przekonaniu, że tylko archiwa jako placówki zajmujące się jedynie przechowywaniem
i zabezpieczaniem akt, mogą zapobiec dalszemu niezgodnemu
z prawem uzupełnianiu ksiąg oraz zapewnić ich prawidłowe zabezpieczenie przed
niszczeniem. Z tak określonych zadań nie wywiązywały się sądy powiatowe.
Archiwalia te traktowano głównie jako dowody prawne. Mikołaj I wydał 2/14
kwietnia 1852 r. ukaz o utworzeniu archiwów akt dawnych w Wilnie, Witeb-
11
Ibidem.
12
Ibidem.
13
Idem, Archiwum Akt Dawnych w Wilnie w okresie od 1796 do 1922 roku. Zarys historyczny,
Warszawa 1923, s. 27; w swojej pierwszej pracy poświęconej historii archiwum (Archiwum Akt Dawnych
w Wilnie…) R. Mienicki sceptycznie odnosił się do tezy, że to fałszerstwa ksiąg stanowiły główny powód
utworzenia archiwum; sądził, że to wymysł niechętnych Polakom środowisk rosyjskich.
14
R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Wilnie, s. 29, 32–33.
15
Ibidem, s. 32, 34–35.
16
R. Mienicki, Archiwum Akt Dawnych w Witebsku, s. 9.