ARCHEION

314
ALICJA KULECKA
wych w Wilnie, Dyrekcją Poczt i Telegrafów w Wilnie, instytucjami sądowymi 175
oraz przejmowało od nich (na podstawie spisów zdawczo-odbiorczych) także
akta. Do archiwum trafiły m.in. akta Kancelarii Sejmu Wileńskiego 176 . W 1931 r.
Stefan Rosiak i Ryszard Mienicki konsultowali brakowanie akt Okręgowej Dyrekcji
Kolei Państwowych w Wilnie i Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wilnie 177 .
Działalność archiwum w trudnych wrześniowych dniach 1939 r. została opisana
we wspomnieniach R. Mienickiego i jego ucznia Leonida Żytkowicza. Mienicki
wspominał w swoim zapisie datowanym na 1948 r.: „Koło godziny 11-tej
1 IX 1939 r. przyszedł do mojego gabinetu w archiwum p. Euzebiusz Łopaciński,
z wiadomością o rozpoczętej wojnie i orędziu prezydenta. Niebawem rozpoczęły
się pierwsze naloty niemieckie na Wilno. Ze strychu gmachu archiwalnego widziałem
pióropusze rudego dymu wyrastające po wybuchu. Alarmy powtarzały
się kilkakrotnie w ciągu dnia. Nie można było powiedzieć, żeby bombardowanie
było intensywne” 178 . Groźba wybuchu wojny zmusiła L. Żytkowicza do skrócenia
pobytu stypendialnego w Paryżu i powrotu do Wilna. W pierwszych dniach września
1939 r. znalazł się w mieście. L. Żytkowicz pisał: „Odwiedziłem profesora
w archiwum jeden lub może dwa razy. Pamiętam, był piękny słoneczny dzień.
Siedzieliśmy w dobrze mi znanym gabinecie profesora. Profesor wyrażał żal, że
nie został powołany do wojska. […] Naraz odezwały się syreny zwiastujące nalot.
Instrukcje nakazywały w takich wypadkach schodzić do schronu. Zapytałem
profesora, czy archiwum ma schron. Odpowiedział, że tak, ale tam nie był i nie
pójdzie. Gdy usłyszeliśmy pierwsze eksplozje, profesor stanął w otwartym oknie,
z którego rozpościerał się rozległy widok na miasto, wieże kościelne. Wszystko
przesłonięte lekką mgiełką. Profesora interesowała siła i odległość wybuchów. Był
spokojny i opanowany” 179 . Najgorsze miało jednak dopiero nadejść. Po wkroczeniu
do Wilna Rosjanie wywieźli część zasobu archiwum. R. Mienicki był zmuszony
być świadkiem tych wydarzeń. L. Żytkowicz we wspomnieniach tak opisał te
bolesne dla niego przeżycia: „Niebawem nastąpiły momenty bardzo trudne. Profesor
został odsunięty od zarządu archiwum, które pospiesznie ładowano na ciężarówki
i wywożono dalej na kolej — do Mińska. W ten sposób zostały wywiezione
najcenniejsze zespoły. Profesor przeżywał to bardzo ciężko, jako ogromną stratę,
wręcz katastrofę. Z bólem patrzał, jak niepowołane ręce ciskały księgi i fascykuły,
jak one nieraz poniewierały się pod nogami, w błocie i kurzu” 180 . Wywózka odbyła
się w dniach 14–22 października 1939 r. Spis tych akt został zamieszczony
175
R. Mienicki, Archiwum Państwowe w Wilnie, t. 2, s. 130.
176
LCVA, f. 286, APWil., Ap. 1, sygn. 11, k. 30.
177
W. Łopaciński, Sprawozdanie z działalności archiwów państwowych, rok 1931, s. 63–64.
178
R. Mienicki, Pamiętnik, cz. 2, k. 27 r.
179
L. Żytkowicz, Profesor Mienicki — jakim go znałem [w:] Ryszard Mienicki (1886–1956).
Archiwista i historyk, red. W. Chorążyczewski, R. Degen, Toruń 2009, s. 104–105.
180
L. Żytkowicz, Profesor Ryszard Mienicki, s. 105.