ARCHEION

KRONIKA
719
„RUBRYCELE I SCHEMATYZMY KOŚCIOŁA W POLSCE”
— KONFERENCJA NAUKOWA ARCHIWISTÓW KOŚCIELNYCH
W 75. ROCZNICĘ ZAŁOŻENIA ARCHIWUM DIECEZJALNEGO
W KIELCACH (1939–2014), DEDYKOWANA
ŚP. KS. PROF. STANISŁAWOWI LIBROWSKIEMU
(ARCHIWUM DIECEZJALNE W KIELCACH, 23–25 MAJA 2014 R.)
Konferencja została zorganizowana przez Archiwum Diecezjalne w Kielcach
i Towarzystwo Przyjaciół Archiwum Diecezjalnego im. bł. Wincentego Kadłubka
w Kielcach. Miała na celu zaproszenie badaczy specyficznych druków,
jakimi były i są rubrycele i schematyzmy Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach
polskich. Nim przejdziemy do omówienia obrad konferencji, należy wyjaśnić,
na czym polega wyjątkowość tych wydawnictw. Rubrycele (łac. ordo,
directorium, rubrycella) to kalendarze na cały rok liturgiczny. Schematyzm (łac.
elenchus, schematismus, cathalogus) to katalog duchowieństwa diecezjalnego.
Wydawane na ziemiach polskich od początku XVI w., zachowały się w większej
ilości dopiero od końca XVIII w., przy czym ich „złoty” okres to stulecie
XIX. Rubrycele i schematyzmy drukowały wówczas wszystkie polskie diecezje
i zakony. Z punktu widzenia historyków Kościoła druki te jawią się dzisiaj jako
niezbędne do prawidłowego przedstawienia funkcjonowania struktur kościelnych
w dawnych wiekach. O ile przed soborem trydenckim były rzadkością, to
od końca XVI w. stały się coraz częstsze, aż w wieku XIX weszły do corocznej
praktyki wydawniczej.
Rubrycele i schematyzmy dostarczają również wielu niezastąpionych informacji
dodatkowych, np. w postaci marginaliów. Informują często o zakupach,
długach, dziesięcinach, ale też anniwersarzach, gdyż niezadrukowane strony
(co było częstą praktyką drukarską) służyły użytkownikom do spisywania niezbędnych
— ich zdaniem — informacji. Zasadniczo elenchusy zawierały spis
hierarchii duchowieństwa katedralnego (kapituła, konsystorz, urzędy), wykaz
duchowieństwa parafialnego, alumnów w seminariach, kościołów parafialnych,
kaplic, filii (czasem cmentarzy), parafian, bractw, szpitali i przytułków, zmarłych
kapłanów, tabel wschodów i zachodów słońca oraz faz księżyca. Uwidaczniają
się w nich odrębności diecezjalne, przemiany w organizacji Kościoła, a czasem
też w administracji państwowej. Większość z nich zawiera dane osobowe, dlatego
stanowią niejednokrotnie jedyne pewne źródła informacji o charakterze
biograficznym. Szczególnie cenne są druki dla diecezji i zakonów na ziemiach
utraconych wskutek rozbiorów. Są odbiciem życia religijnego kościołów partykularnych,
poziomu organizacyjnego kurii biskupich, które były odpowiedzialne
za przygotowanie tych druków, ale też niezbędnym źródłem danych demograficznych.