ARCHEION

PROTOKOŁY I FORMULARZE Z GŁOSOWAŃ SEJMU CZTEROLETNIEGO 495
gie mowy, uzasadniając swoje stanowisko. Powodowało to wydłużenie sesji do północy
lub nawet godzin porannych, ponieważ po rozpoczęciu głosowania nie można
było przerwać obrad. Czasami cała sesja poświęcona była wyłącznie głosowaniu. Na
początku drugiej kadencji sejmu, w trakcie dyskusji dotyczącej ustalenia zagadnień,
od których należy rozpocząć obrady nad formą rządu (czy od praw kardynalnych,
czy od sejmików), głosowanie na sesji 4 stycznia 1791 r. trwało 14 godzin, a na następnej
(7 stycznia) — 13 godzin 25 .
W większości przeprowadzonych głosowań po głosowaniu jawnym odbywało
się tajne. Na 74 głosowania jawne, po których odbywały się tajne, jedynie
w trzech wypadkach liczba głosów w obu głosowaniach (affi rmative czy negative)
była taka sama 26 . W zdecydowanej większości głosowanych tajnie spraw
utrzymywał się wynik z głosowania jawnego, chociaż liczba głosów oddanych
na poszczególne opcje ulegała nieraz dużym zmianom; czasami ta różnica wynosiła
nawet kilkadziesiąt głosów. Podczas głosowania w sprawie alternaty
miejsca Komisji Wojskowej dla Wielkiego Księstwa Litewskiego (12 listopada
1788) różnica wyniosła 47 głosów (głosowanie jawne: 184/37; tajne: 138/ 84).
Z kolei podczas głosowania w czasie rugów poselskich (16 grudnia 1790) wyniosła
62 głosy (głosowanie jawne: 193/47; tajne: 128/109). W 17 wypadkach
wynik głosowania tajnego zmienił wynik głosowania jawnego. Głosowania tajne,
w wyniku których wynik ulegał zmianie, wzbudzały najwięcej emocji i miały
w większości silne zabarwienie partyjne. Najgłośniejsze z nich to głosowania
w sprawie: decyzji o obaleniu Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej
i powierzeniu zarządu nad wojskiem Komisji Wojskowej (3 listopada 1788),
nakazu złożenia przez kanclerzy przysięgi o niepobieraniu pensji zagranicznej
(16 grudnia 1788), obowiązku składania przysięgi przez wszystkich senatorów
i posłów o niepobieraniu pensji zagranicznej — wynik głosowania przesądził
o odrzuceniu tego projektu (23 grudnia 1790), pozbawienia urzędów wojskowych
Seweryna Rzewuskiego i Szczęsnego Potockiego (27 stycznia 1791).
Ważnym czynnikiem wpływającym na sprawy rozstrzygane przez głosowanie
i ich szybkość były przepisy regulujące obrady sejmowe. Do lutego 1791 r.
obowiązywał „porządek sejmowania” uchwalony na sejmie 1768 r., zgodnie
z którym w czasie dyskusji nad projektem można było wnosić do niego dodatki
i uzupełnienia oraz uchwalać go częściami, często przez głosowanie. Prawo to
uchylono 21 lutego 1791 r. 27 Od tej pory jednym głosowaniem rozstrzygano całą
sprawę. Projekt uchwalano w całości lub odsyłano do odpowiednich deputacji
sejmowych lub komisji rządowych do poprawy. Zmiana wpłynęła na przyspie-
25
AGAD, ZP 413, s. 4–4 v., 6–7 v.; „Gazeta Warszawska” z 8 I 1792, nr 3.
26
Głosowania z 4 i 7 stycznia oraz z 20 maja 1791 r.; o pierwszym z nich tak pisał Stanisław
August do A. Debolego: „co jest pierwszym cudem na tym sejmie, że i w sekretnych żadnej nie było
odmiany”, ZP 413, k. 5.
27
VL, t. 9, s. 210 (Uchylenie konstytucji 1768. titt: „Porządek sejmowania” co do punktu decydowania
projektów kategoriami opisującego).