ARCHEION

ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE DO DZIEJÓW ZIEM WSCHODNICH…
437
w zależności od zasięgu terytorialnego, były sporządzane w skalach dużych lub
średnich, a nawet w małych. Natomiast do kartografików majątkowych można
zaliczyć mapy gruntowe, mapy lasów i niektóre plany miast.
Małoskalowe i średnioskalowe mapy ogólne stanowią niewielką część kartografików
ziem wschodnich Rzeczypospolitej w zasobie AGAD. Najbardziej
interesującym jest dzieło kartograficzne jezuity, księdza Jana Nieprzeckiego
Magnus Ducatus Litvaniae in suos Palatinatus et Districtus divisus, delineatus
a Rever, wydane w 1749 r. w Norymberdze nakładem spadkobierców Johanna
Homanna. Mapa Nieprzeckiego była pierwszą od ponad 140 lat, jakie minęły
od czasu wydania tzw. mapy radziwiłłowskiej Strubicza i Makowskiego,
pracą dotyczącą Wielkiego Księstwa Litewskiego autorstwa rodzimego kartografa.
Opublikowane w 1985 r. wyniki badań prowadzonych przez Bogusława
Krassowskiego nad mapami polskimi wydawców norymberskich i augsburskich
z XVIII w. pozwoliły stwierdzić, że istnieją trzy edycje tej mapy, nazwane: A, B
i C 18 . Pragniemy zwrócić uwagę jedynie na najważniejsze różnice między edycjami
rozróżnionymi przez Krassowskiego. Pierwszą jest brak w tytule wersji
A nazwiska autora mapy, które występuje w wersjach B i C. Ponadto edycje
B i C posiadają naddrukowany nad górną ramką mapy tytuł francuski. Nie występują
istotne rozbieżności między wersjami B i C. Natomiast ważne różnice
między edycją A i edycjami B oraz C zawarte są przede wszystkim w treści
mapy. W wersjach B i C wykreślona została sieć hydrograficzna i szata leśna
tam, gdzie w wersji A pozostawiono puste miejsca. Za najważniejszą zmianę
należy uznać wprowadzenie Podlasia do edycji B i C. Nazwą tą określono większą
(wschodnią) część województwa podlaskiego. Wszystkie wersje mapy mają
identyczną skalę — ok. 1:1 612 000 19 . Egzemplarz mapy Nieprzeckiego znajdujący
się w AGAD jest edycją B 20 .
Pierwowzorem mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego sporządzonej przez
Nieprzeckiego była tzw. mapa radziwiłłowska, z której egzemplarzem zetknął
się on prawdopodobnie podczas pobytu w Nieświeżu w latach 1745–1746. Porównania
obu dzieł kartograficznych dokonał Stanisław Alexandrowicz. Za najistotniejszą
nowość w stosunku do mapy Strubicza i Makowskiego należy uznać
dokładne oddanie podziałów administracyjnych. Nieprzecki wyraźnie oznaczył
granice województw i powiatów. Ponadto dołączył do mapy legendę ze spisem
województw i ich podziałem na powiaty, spis diecezji poszczególnych obrządków
oraz wykaz zachowanych jeszcze w strukturze terytorialnej księstw prywatnych
21 .
18
B. Krassowski, Polska na mapach wydawców norymberskich i augsburskich z XVIII wieku
[w:] Studia i materiały do historii kartografi i, t. 6, Warszawa 1985, poz. 57, 58, 59.
19
Ibidem, s. 67–70.
20
AGAD, Zb. Kart. 448–62.
21
S. Alexandrowicz, Kartografi a Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 129–133.