ARCHEION

ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE DO DZIEJÓW ZIEM WSCHODNICH…
467
czysk. Zabudowa wsi i folwarków jest na nich często przedstawiana w sposób
zindywidualizowany, a ważniejsze budowle, zamki, dwory, pałace, kościoły
i klasztory, młyny i wiatraki, są wyróżniane bądź symbolem rysunkowym, bądź
przekrojem poziomym. Szczegółowo jest wykreślana hydrografia i drogi, nawet
lokalne, np. łączące dwie miejscowości bądź wieś czy folwark z łąką lub lasem.
Oznaczane są podziały własnościowe, lasy, łąki, wygony, ogrody, sady, grunty
orne z rozróżnieniem upraw i trójpolówka.
Mapy wielkoskalowe miast w zależności od skali, w jakiej zostały sporządzone
i zasięgu skartowanego terytorium, ukazują mniej bądź bardziej szczegółowy
jego obraz. Na większości z nich wykreślono sieć hydrograficzną (rzeki,
jeziora, stawy, tamy, często opisane nazwami) i komunikacyjną (drogi, ulice,
place — w większości wypadków podano ich nazwy — oraz mosty i przeprawy)
oraz granice miast, ziemskiej własności miejskiej, działek (często opisywanych
numerami własnościowymi, czasami nazwiskami właścicieli). Na większości
map zabudowa jest nie tylko oznaczona w sposób zindywidualizowany, ale także
rozróżnione są jej rodzaje w zależności od materiału budowlanego lub pokrycia
dachów, w niektórych wypadkach budynki rozróżniano w zależności od
przynależności własnościowej. Na większości miejskich map wielkoskalowych
wyróżniano ważniejsze budowle sakralne i użyteczności publicznej ich przekrojami
poziomymi, a na wcześniejszych kartografikach symbolami rysunkowymi,
czasami także kolorami. Mapy o większym zasięgu obejmują terytoria przedmiejskie
bądź miejską własność ziemską. Przedmieścia często zostały opisane
nazwami i przedstawiono ich zabudowę. Na terenie gruntów miejskich w wielu
wypadkach oznaczano podziały własnościowe, czasami opisane nazwiskami
właścicieli. Zarówno w granicach miasta, jak i na terytoriach przedmiejskich
nanoszono obiekty zagospodarowania: młyny, wiatraki, folusze, rzeźnie, zajazdy,
karczmy, cmentarze. Na kartografikach miejskich często oznaczano budowle
forteczne (zamki, fortyfikacje, mury miejskie).
Wielu spośród autorów kartografików ziem wschodnich Rzeczypospolitej to
znani geometrzy i kartografowie XVIII i początków XIX w. Niektórzy z nich
należeli do elity tego zawodu, posiadali tytuł geometry Jego Królewskiej Mości
i geometry przysięgłego. Pozostawili wiele prac kartograficznych, z których
część zachowała się do dzisiaj. Znaczna część autorów pełniła różnego rodzaju
urzędy, ziemskie bądź sądowe. Wśród nich najczęściej występują komornicy
graniczni. Spośród autorów map siedemnastowiecznych przechowywanych
w zasobie AGAD znamy jedynie geometrę w dobrach radziwiłłowskich — Benedykta
Kazimierza Piotraszkę. Do najbardziej znanych autorów kartografików
osiemnastowiecznych należy zaliczyć w pierwszej kolejności autorów map delimitacyjnych
i demarkacyjnych — geografa królewskiego Karola Perthéesa i oficerów
Korpusu Inżynierów Koronnych z Karolem Sierakowskim i Janem Bakałowiczem
na czele. Grupę najznamienitszych litewskich i ruskich kartografów
z tego okresu tworzyli przede wszystkim ksiądz Jan Nieprzecki, geometra gene-