ARCHEION

466 AGNIESZKA BARTOSZEWICZ, HENRYK BARTOSZEWICZ
opisano nazwami. Oznaczone na mapie grunty orne, ogrody, sady, wygony, łąki,
grunty podmokłe (błota) i lasy rozróżniono barwami i symbolami rysunkowymi
opisanymi w legendzie.
Mapy dotyczące terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego i województw
włączonych w granice Korony po unii lubelskiej, znajdujące się w zasobie
AGAD, stanowią ważną część zachowanych źródeł kartograficznych do dziejów
ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVII–XVIII i początków XIX w. Szczególnie
cenne są rękopiśmienne kartografika wielkoskalowe zarówno gruntowe, jak
i miejskie. Pewna ich część, m.in. sporządzona w XVII w. panorama Kamieńca
Podolskiego, oryginał map unickiej jurydyki metropolitalnej w Wilnie z 1672 r.
czy niektóre z map znajdujących się w zespole akt Archiwum Skarbu Koronnego
(plan Korsunia) i w Zbiorze Popielów (np. dwa plany sytuacyjne osady złożonej
z domów przeznaczonych na kwarantannę, położonej w sąsiedztwie Żwańca,
sporządzone w 1785 r. przez generała Jan de Witte, czy mapa majętności Rokitno
z 1774 r.) były do niedawna nieznane badaczom 210 .
Wśród kartografików małoskalowych omawianych terenów najcenniejszym
dziełem jest mapa Nieprzyckiego. Przedstawiony na niej obraz kartograficzny
Wielkiego Księstwa Litewskiego uzupełniają dane zawarte na mapach średnioskalowych
i wielkoskalowych. Wiedzę o rzeźbie terenu, roślinności, zagospodarowaniu,
cechach antropogenicznych, hydrografii i osadnictwie, zawartą na mapie
Nieprzyckiego znacznie poszerzają informacje, które znajdują się na mapach
średnioskalowych zarówno administracyjnych, jak i gospodarczych. Ważnymi
źródłami kartograficznymi do badań nad siecią osadniczą i hydrografią ziem
wschodnich Rzeczypospolitej są także wszelkiego rodzaju mapy graniczne,
w tym przede wszystkim demarkacyjne (duże odcinki granicy wschodniej i południowej
państwa, zarówno przed 1772 r., jak i po pierwszym rozbiorze, biegły
wzdłuż rzek, chociaż tylko na ograniczonym obszarze). Na prawie wszystkich
osiemnastowiecznych mapach średnioskalowych zarówno gospodarczych, jak
i administracyjnych, wkreślano drogi, na niektórych rozróżniono ich rodzaje
(np. trakty, trakty pocztowe), często opisywano ich kierunki. Najważniejszymi
kartograficznymi źródłami komunikacyjnymi są nieliczne zachowane itineraria.
Największa liczebnie grupa kartografików do dziejów Wielkiego Księstwa
Litewskiego, jaką są mapy wielkoskalowe, dostarcza najbardziej szczegółowej
wiedzy o kartowanym terytorium. Mapy gruntowe w skali większej niż
1:10 000, obejmujące terytorium części dóbr (kilku wsi lub wsi i folwarków),
jednej wsi lub folwarku, zawierają często dane o osadnictwie, które nie występują
na mapach o skali mniejszej, takie jak przedstawienie: sytuacji i nazwy folwarków,
osad leśnych, chutorów, osad młynarskich, zajazdów, karczem i uro-
210
Plan Korsunia został po raz pierwszy opisany i opublikowany w katalogu wystawy zorganizowanej
w 2007 r.; H. Bartoszewicz, Obraz kartograficzny miast polskich w XVII–XIX wieku. Katalog
wystawy, Warszawa 2007.