ARCHEION

458 AGNIESZKA BARTOSZEWICZ, HENRYK BARTOSZEWICZ
Wśród tych map można wyróżnić: 1. mapy miast i okolic, na których miasta
zostały zaznaczone schematycznie, ukazujące jedynie sytuację danej miejscowości,
2. mapy ogólne miast, przedstawiające terytorium danej miejscowości
w jej granicach administracyjnych lub w granicach zabudowy, 3. plany części
miast, 4. plany regulacyjne, 5. plany jurydyk, 6. plany fortyfikacji miejskich oraz
zamków i fortec, 7. plany gruntów miejskich znajdujących się w bezpośrednim
sąsiedztwie miast, położonych w granicach lub sąsiedztwie miast, 8. panoramy
miast. W drugiej połowie XVIII i pierwszej połowie XIX w., podobnie jak
w okresie od stulecia XVI do końca pierwszej połowy XVIII w., plany miast
i ich okolic powstawały przede wszystkim w związku z: 1. czynnościami fiskalnymi,
2. pracami regulacyjnymi i inwestycjami miejskimi, 3. zmianą właściciela
miasta oraz 4. działalnością gospodarczą prowadzoną w mieście.
Panoramy miast i plany miast „z lotu ptaka” (ukośne, panoramiczne) należą
do źródeł ikonograficznych, które dały początek miejskim mapom wielkoskalowym.
Do najbardziej interesujących i wartościowych w zbiorach AGAD
należą panoramy Rygi, Kamieńca Podolskiego, Chocimia i Szkłowa. Plan Rygi
„z lotu ptaka”, ukazujący miasto i jego fortyfikacje w XVII w., jest dziełem
miedziorytniczym wysztychowanym i wydanym przez założyciela jednej z najbardziej
znanych amsterdamskich oficyn publikujących mapy i atlasy Frederika
de Wita (1610–1698) lub jego syna, także Frederika de Wita (1630–1706) 155 .
Odbitkę w miedzi wykonano w czasach, kiedy Ryga pozostawała w granicach
Szwecji (1621–1710). Wówczas zbudowano fortecę ryską. Plan ukazuje jednak
obraz kartograficzny zabudowy wewnątrz fortyfikacji z okresu przynależności
miasta do Rzeczypospolitej (1561–1621). Panorama Kamieńca Podolskiego,
sporządzona w XVII w. przez nieznanego autora, jest jednym z najstarszych
rękopiśmiennych kartografików miejskich przechowywanych w AGAD. Pracę
wykonano jednobarwną techniką rękopiśmienną na papierze o wymiarach
39,3 x 31,3 cm. W legendzie umieszczono objaśnienie liczb, którymi opisano
obiekty umieszczone na rycinie 156 . W XVII w. powstała także, przechowywana
w Zbiorze Ikonografii Oddziału IV (Kartografii), panorama bitwy pod Chocimiem
w 1673 r. ukazująca miasto, twierdzę i okolice. Rytował ją w miedzi
i opublikował holenderski malarz, sztycharz i wydawca Romanus de Hooghe
157 . Na odnotowanie zasługuje również inny widok Chocimia, umieszczony
na osiemnastowiecznej wspomnianej już wielobarwnej rękopiśmiennej mapie
sądowej autorstwa Antoniego Ditiuka Jędrzejowskiego, na której znajdują się
także widok miasta Braha 158 . Z kolei autorem panoramy Szkłowa jest wybitny
architekt Jakub Fontana, noszący tytuł architekta królewskiego na dworze Augu-
155
AGAD, Zb. Kart. 542–11.
156
AGAD, Nabytki Oddziału Kartografii, sygn. 407 (d. sygn.: 741–1).
157
AGAD, Zbiór Ikonografii Oddziału IV, sygn. 941.
158
AGAD, Zb. Kart. 500–15; zob. przyp. 144.