ARCHEION

642 PRZEGLĄD CZASOPISM
(1680–1691). W Prusach w tym czasie (dla porównania) cezurą dla udostępniania
materiałów archiwalnych zgromadzonych w archiwach państwowych był (od
1822) rok 1500. Na rok 1700, porównywalny z cezurą saksońską, przesunięto ją
dopiero w 1898 r. W tym czasie jednak nie było to „postępowe”, ponieważ saska
regulacja o udostępnianiu materiałów archiwalnych, znowelizowana w 1896 r.,
przesunęła granicę udostępniania na 1831 r. (uchwalenie I konstytucji saskiej),
zaś w Bawarii przepisy dotyczące korzystania z archiwów państwowych, wydane
w lutym 1899 r., ustaliły cezurę udostępniania na 1800 r. Wprawdzie w okresie
1906–1918 w drezdeńskim Głównym Archiwum Państwowym nastąpił pewien
regres w zakresie udostępniania, na co miały wpływ konserwatywne poglądy na
ten aspekt działalności archiwów jego ówczesnego dyrektora Ottona Possego
(1847–1921), to jednakże Saksonia stała się znowu — za sprawą rozporządzenia
z 4 listopada 1918 r., które znosiło cezurę chronologiczną w ogóle — najbardziej
liberalnym krajem Rzeszy w zakresie dostępu do materiałów archiwalnych zgromadzonych
w archiwach państwowych. Konkluzje Wieganda są następujące
(s. 53–54): znaczenie przypisywane w dotychczasowej literaturze zagadnienia
dwom datom: 1870 i 1918 r., jest przecenione. Jeśli chodzi o tę pierwszą datę,
to wprawdzie z punktu widzenia społecznej roli archiwów w okresie po 1870 r.
dokonał się zdecydowany przełom, ale znalazło to odbicie w normach prawnych
znacznie później. Widać to dobrze na przykładzie wprowadzenia granicy chronologicznej
dla udostępniania. Poza Prusami i Saksonią, gdzie wprowadzono ją
już w 1822 i 1837 r., w pozostałych krajach Rzeszy nastąpiło to dopiero krótko
przed (jak w Bawarii) lub krótko po 1900 r. Równolegle tam, gdzie granica chronologiczna
już funkcjonowała (Prusy, Saksonia), przepisy o udostępnianiu zostały
wyraźnie zliberalizowane. Według Wieganda po okresie stagnacji przypadającej
na pierwszą połowę XIX w. okres między 1870 a 1900 r. należy określić
jako czas, kiedy kwestia udostępniania archiwaliów osiągnęła masę krytyczną
(Schwellenzeit). Jako cezura dla historii udostępniania zdecydowanie bardziej do
przyjęcia jest, jak stwierdza autor, rok 1918. Wydaje mi się jednak, że również
i znaczenie tej daty jest przecenione, bowiem tylko w Saksonii przewartościowania
— będące skutkiem pierwszej wojny światowej — znalazły swoje odbicie
w przepisach regulujących udostępnianie materiałów archiwalnych, zaś w pozostałych
krajach Rzeszy nic się nie wydarzyło w tym zakresie. Za cezurę można
natomiast przyjąć — czego autor nie czyni zbyt wyraźnie — dopiero rok 1925,
kiedy to Archiwum Rzeszy, utworzone w 1919 r. w Poczdamie, ustaliło dla przechowywanych
w nim materiałów archiwalnych instytucji centralnych Rzeszy
granicę chronologiczną udostępniania na roku 1890 (rok śmierci Bismarcka).
Prawdopodobnie zachęciło to środowisko historyków niemieckich do sformułowania
w 1928 r. podczas ich 20. zjazdu, który obradował w Gdańsku, postulatu
wprowadzenia dla wszystkich krajów Rzeszy jednolitego okresu ochronnego dla
materiałów archiwalnych przechowywanych w archiwach państwowych i miejskich.
Jednak aż do roku 1945 r. nie znalazł on skutecznego spełnienia. Z uwagi