ARCHEION

ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE DO DZIEJÓW ZIEM WSCHODNICH…
435
i Owanty rysowana”, „mappa Księstwa Birżańskiego na pergaminie”, „mappa
miasta Wielopola i Czermin”. Kartografika te najprawdopodobniej są także dziełem
Naronowicza-Narońskiego. Mapa księstwa birżańskiego, dawniej uważana
za zaginioną, znajduje się obecnie w zbiorach muzeum mieszczącego się w odbudowanym
zamku birżańskim 8 .
W końcu XVI i na początku XVII stulecia w Wielkim Księstwie Litewskim
rozwijała się kartografia wojskowa, a także powstawały widoki, panoramy,
a następnie mapy wielkoskalowe miast. Kartografika miejskie były wówczas
sporządzane zarówno dla celów majątkowych, jak i wojskowych, najczęściej
w wypadku naprawy istniejących lub budowy nowych fortyfikacji. Najstarszą
mapą wielkoskalową miasta położonego na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej
jest plan Wilna, zamieszczony w tomie trzecim dzieła Georga Brauna
i Franza Hogenberga pt. Civitates orbis terrarum, wydanym w Kolonii w 1581 r.
Na początku wieku XVII w nieświeskim warsztacie kartograficznym Tomasza
Makowskiego powstały widoki miast Wielkiego Księstwa Litewskiego: Wilna,
Kowna, Trok i Klecka. Około 1610 r. Makowski sporządził plany Birż i Nieświeża.
Kartografika te stanowią połączenie cech planu i widoku z lotu ptaka,
przy czym plan Birż został wykonany zgodnie z konwencją kartografii związanej
z zastosowaniem militarnym 9 . W zasobie Krigsarkivet w Sztokholmie przechowywany
jest plan zamku i miasta Birże z 1625 r. w skali ok. 1:3000 oraz
jego pierworys w tej samej skali, należące do grupy map sporządzonych przez
szwedzkich inżynierów wojskowych 10 . Mikrofilmy tej mapy wielkoskalowej
i jej brulionu znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie 11 .
Najstarszym znanym planem majątkowym obejmującym terytorium miejskie
jest plan jurydyki Radziwiłłowskiej w Wilnie, Łukiszek, wykonany 13 lipca
1646 r. Zachowała się również jego kopia sporządzona 30 czerwca 1813 r. przez
geometrę wileńskiego Jana Szantyra 12 .
Część map ziem wschodnich Rzeczypospolitej, które powstały w XVI
i XVII w., znamy jedynie z późniejszych kopii. Do tej grupy kartografików należy
zaliczyć mapę opatrzoną tytułem „Delineacyja wyspy na jeziorze Dryświaty
zwanym leżącej, geometrice wymierzonej na której roku 1622 miasto Dryświaty
jeszcze stało, pośledniej po conflagracie na miejsce teraźniejsze nad brzeg
jeziora przeniosło się i zbudowało”, która zachowała się w kopii wykonanej
8
S. Alexandrowicz, Kartografi a Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 145, ryc. 36.
9
Ibidem, s. 182–183, ryc. 47 (plan Wilna, 1581).
10
Cartographica Poloniae 1570–1930. Katalog źródeł rękopiśmiennych do historii ziem polskich,
oprac. U. Ehrensvärd, Warszawa–Sztokholm 2008, s. 57, nr kat. 385, 386.
11
Archiwum Główne Akt Dawnych (cyt. dalej: AGAD), Mikrofilmy szwedzkie, rolka 1, nr 132–
–134 (oryginał), rolka 3, nr 372–374 (brulion).
12
Szerzej o kopii tej mapy, sporządzonym z niej odrysie i o odnalezieniu oryginału mapy
zob.: S. Alexandrowicz, Kartografi a Wielkiego Księstwa Litewskiego, s. 147.