ARCHEION

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W WILNIE (1922–1939)
287
sku i Kijowie. Każde z nich otrzymało rosyjską nazwę: Centralnyj Archiv drevnich
aktovych knig gubernii… (Centralne Archiwum Akt Dawnych Guberni…).
Archiwum wileńskie zostało podporządkowane kuratorowi okręgu naukowego
w Wilnie. W jego zasobie znalazły się archiwalia gromadzone wcześniej
w trzech odrębnych archiwach: Archiwum Trybunału Litewskiego, Archiwum
Sądu Grodzkiego Wileńskiego oraz Archiwum Sądu Ziemskiego Wileńskiego.
Do 1865 r. jako archiwistów zatrudniano Polaków, jednakże później nie było to
już możliwe. W 1887 r. włączono do zasobu AAD w Wilnie akta zlikwidowanego
Archiwum Akt Dawnych w Lublinie. W 1903 r. dołączono akta Archiwum
Akt Dawnych w Witebsku. Placówka ta została zlikwidowana, podobnie jak
wcześniej analogiczna w Lublinie 17 .
Dzieje archiwum wileńskiego stanowiły integralną część historii miasta.
Przez cały wiek XIX Wilno znajdowało się w zaborze rosyjskim. W okresie
pierwszej wojny światowej, od 18 września 1915 r., miasto znalazło się pod
okupacją niemiecką 18 . Pobyt administracji niemieckiej cywilnej i wojskowej na
tych terytoriach oraz trwające działania wojenne prowadziły do dalszych zmian
społecznych i politycznych. We wrześniu 1917 r. powstała Rada Litewska (Taryba).
Działała za zgodą niemieckich władz okupacyjnych. W dniu 16 lutego
1918 r. proklamowano powstanie Królestwa Litwy pod protektoratem Niemiec.
Na podstawie aktu 5 listopada 1916 r., wydanego przez okupacyjne władze niemieckie
i austro-węgierskie, utworzona została na terenie Królestwa Polskiego
Tymczasowa Rada Stanu, przekształcona następnie w Radę Regencyjną.
Zawarcie pokoju przez Niemcy i Rosję bolszewicką w Brześciu nad Bugiem
(3 marca 1918) i stworzenie przez jego zapisy faktów dokonanych dotyczących
wschodnich granic Polski doprowadziło do upadku rządu Jana Kucharzewskiego.
Mimo zabiegów tego gabinetu Polska nie została dopuszczona, jako strona,
do rozmów prowadzonych w Brześciu 19 . Rząd Jana Kantego Świeczkowskiego
dążył do zmiany zapisów dotyczących Wileńszczyzny. Już po powrocie Józefa
Piłsudskiego do Polski i przekazaniu mu władzy przez Radę Regencyjną oraz
utworzeniu rządu Ignacego J. Paderewskiego Polska i Niemcy zawarły 5 lutego
1919 r. umowę dotyczącą zasad ewakuacji armii niemieckiej. Zawierała ona
zapis o przepuszczeniu przez armię niemiecką 10 tys. żołnierzy polskich w celu
zabezpieczenia interesów Polski na Wschodzie. W jej wyniku 15 lutego 1919 r.
żołnierze polscy znaleźli się nad Niemnem. Tu po raz pierwszy zetknęli się z posterunkami
armii bolszewickiej. W wyniku dalszych działań wojskowych armia
polska zajęła Wilno (19 kwietnia 1919) oraz kilka innych miast. Utworzona zo-
17
A.Tomczak, Zarys dziejów archiwów, s. 120–121.
18
J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914–1918, wyd. 3, Warszawa 2004, s. 641.
19
W. Gizbert-Studnicki, Stosunek Wilna do Legjonów. Kartki bez retuszu z pamiętnika 1916–
1917 r., Wilno 1928, s. 7.