ARCHEION

58
ADRIAN NIEWĘGŁOWSKI
Prawo pierwokupu wykonywa się przez oświadczenie złożone zobowiązanemu.
Właściciel materiału archiwalnego zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu
powinien niezwłocznie zawiadomić uprawnionego (Skarb Państwa)
o treści umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią. W omawianym wypadku
uprawniony powinien zawiadomić właściwe archiwum państwowe lub wyodrębnione.
W razie sygnalizowanych wątpliwości co do tego, które archiwum jest
właściwe ze względu na dany materiał archiwalny, wydaje się, że zobowiązany
(tzn. właściciel materiału nieewidencjonowanego) powinien zawiadomić o zawarciu
umowy Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Dyrektor zaś
powinien w tej sytuacji albo wskazać właściwe archiwum, które należy zawiadomić,
albo w imieniu Skarbu Państwa podjąć decyzję w kwestii skorzystania
(lub nie) z prawa pierwokupu.
Ponieważ materiał archiwalny jest rzeczą ruchomą, Skarb Państwa może
wykonać prawo pierwokupu w terminie tygodnia od otrzymania zawiadomienia
o sprzedaży materiału archiwalnego (por. art. 598 § 1 k.c.). Niewykonanie
prawa pierwokupu prowadzi do jego wygaśnięcia 31 . Z chwilą wygaśnięcia tego
prawa zawarta z osobą trzecią umowa sprzedaży materiału archiwalnego wywoła
skutek rozporządzający w postaci przejścia własności tego materiału na
kupującego.
W większości przypadków, jeżeli zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu
sprzedał rzecz osobie trzeciej bezwarunkowo albo jeżeli nie zawiadomił uprawnionego
o sprzedaży lub podał mu do wiadomości istotne postanowienia umowy
sprzedaży niezgodnie z rzeczywistością, ponosi tylko odpowiedzialność za wynikłą
z tego tytułu szkodę. Naruszenie obowiązków ciążących na zobowiązanym
z tytułu prawa pierwokupu nie pozbawia natomiast w tych sytuacjach skuteczności
umowy sprzedaży zawartej przez zobowiązanego z osobą trzecią 32 .
Ponieważ jednak w wypadku materiałów archiwalnych stanowiących własność
osób fizycznych uprawnionym z tytułu prawa pierwokupu jest Skarb Państwa
i to z mocy ustawy, naruszenie jego praw wywołuje dalej idące konsekwencje.
Zgodnie z przepisem art. 599 § 2 k.c., jeżeli prawo pierwokupu przysługuje
z mocy ustawy m.in. Skarbowi Państwa, sprzedaż dokonana bezwarunkowo jest
nieważna. Przepis ten jest bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to również,
zdaniem Sądu Najwyższego 33 , że Skarb Państwa nie może zrzec się prawa pierwokupu
po zawarciu przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży
materiałów archiwalnych.
31
Szerzej: A. Szpunar, Skutki wpisu umownego prawa pierwokupu do księgi wieczystej, „Rejent”
2002, nr 7, s. 13 i n.
32
Szerzej: Z. Gawlik, Sprzedaż [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania — część szczegółowa,
t, 3, red. A. Kidyba, Warszawa 2010, s. 183.
33
Wyrok SN z 15 listopada 2002 r. V CKN 1374/00, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2003,
nr 11, pozycja 144.