ARCHEION

52 ADRIAN NIEWĘGŁOWSKI
Skoro państwowych materiałów archiwalnych nie można zbyć, nie mogą one
stanowić przedmiotu umów, których skutkiem byłoby przeniesienie własności
tych materiałów na inne podmioty. Nie można przenieść własności rzeczy, która
nie może być zbyta — a umowa o świadczenie niemożliwe jest przecież nieważna
(art. 387 § 1 k.c.). W konsekwencji zawarcie umowy sprzedaży, zamiany, darowizny,
której skutkiem byłoby przejście własności archiwaliów państwowych
ze Skarbu Państwa na inny podmiot — jest dotknięte sankcją nieważności.
Obrót cywilnoprawny to jednak nie tylko umowy przenoszące własność. Ustawodawca
nie stanowi w przepisie art. 7 ustawy o archiwach, że materiały archiwalne
nie mogą uczestniczyć w obrocie. Ujmuje tę kwestię w sposób węższy — materiały
archiwalne (tworzące zasób państwowy) nie mogą być zbywane, a to co innego.
Nie jest zbyciem ustanowienie użytkowania na materiale archiwalnym, który może
przynosić pożytki, zastawienie go, użyczenie. Potwierdza to zresztą wyraźnie sam
ustawodawca, stanowiąc, że państwowe materiały archiwalne mogą być „przekazywane”
innym jednostkom organizacyjnym niż same archiwa (por. art. 7 in fine).
Materiały te mogą być też „udostępniane”, oczywiście na warunkach określonych
w ustawie (por. art. 16 i 17 ustawy o archiwach). Owo „przekazywanie” i „udostępnianie”
to nic innego jak świadczenia w umowach cywilnoprawnych, takich jak
chociażby umowa użyczenia czy przechowania.
Wszystko to prowadzi do wniosku, że materiały archiwalne stanowiące zasób
państwowy stanowią — moim zdaniem — rzeczy ograniczone w obrocie, jednak
nie wyjęte z obrotu. Wynika to z faktu, że obrót nimi nie jest wykluczony,
chociaż może nastąpić w bardzo wąskim zakresie.
Niepaństwowy ewidencjonowany zasób archiwalny
— zbiorem rzeczy wyłączonych z obrotu?
Odpowiedź na pytanie o status niepaństwowych ewidencjonowanych archiwaliów
jest trudny ze względu na ewidentną sprzeczność w przepisach ustawy.
Można ją dostrzec, zestawiając dwie regulacje prawne.
Z jednej strony, w art. 8 ustawy o archiwach stwierdzono, że omawiane w tym
miejscu materiały „nie mogą być zbywane”. Z drugiej zaś, w przepisie art. 43
wyraźnie podkreślono, że własność tych materiałów „nie może być przedmiotem
obrotu”.
Oba przytoczone wyżej stwierdzenia nie oznaczają tego samego. Z pierwszego
zdaje się wynikać, że ustawodawca dopuszcza obrót tymi materiałami,
choć bardzo go ogranicza (wyklucza ich zbywanie). Prowadzi to do wniosku,
że nadaje tym archiwaliom, podobnie jak zasobom państwowym, status rzeczy
ograniczonych w obrocie (por. punkt poprzedni). Z drugiego sformułowania (nie
mogą być przedmiotem obrotu) wynikają natomiast inne konsekwencje — przemawia
ono za uznaniem ewidencjonowanych archiwaliów niepaństwowych za
res extra commercium.