ARCHEION

288 ALICJA KULECKA
stała odrębna administracja tych ziem — Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich 20 .
W kwietniu 1919 r. Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłegoWielkiego
Księstwa Litewskiego. Zawierała ona zapowiedź możliwości swobodnego
wypowiedzenia się miejscowej ludności w sprawie przynależności państwowej
tych terenów.
Sprawy archiwalne znalazły się w kompetencjach Zarządu Archiwalnego.
Wilno zostało utracone w wyniku ofensywy Michaiła Tuchaczewskiego na stanowiska
armii polskiej (14 lipca 1920). Następnie zostało przekazane Republice
Litewskiej zgodnie z umową zawartą przez nią z rządem Rosji bolszewickiej
(12 lipca 1920). Armia bolszewicka została rozbita w dwóch wielkich bitwach
1920 r. — warszawskiej i nadniemeńskiej. Wilno pozostało jednak w granicach
Litwy. Zgodnie z zapisem w jej konstytucji stanowiło jej stolicę. Funkcję tę pełniło
w latach 1918–1919. Piłsudski zdecydował się na podjęcie ryzykownych
działań, których celem było odzyskanie tego ważnego dla Polski miasta. Z jego
inspiracji gen. Lucjan Żeligowski upozorował bunt wojskowych rozczarowanych
pozostawieniem Wilna poza granicami Polski. Dowodzone przez niego
oddziały zajęły miasto (9 października 1920). Utworzona została odrębna administracja
— Komisja Rządząca Litwy Środkowej. Zapowiedziano plebiscyt,
który miał zdecydować o przynależności państwowej miasta. Odbył się on w połowie
1922 r. W jego rezultacie przyłączono Litwę Środkową do terytorium Polski.
Republika Litewska decyzję tę kwestionowała. Rada Ambasadorów państw
sprzymierzonych uznała 15 marca 1923 r. polską granicę wschodnią z Rosją
określoną zapisami traktatu ryskiego. Granica polsko-litewska potraktowana została
jako linia demarkacyjna. Wilno stało się przedmiotem poważnego konfliktu
polsko-litewskiego trwającego przez cały okres istnienia Polski niepodległej.
Historyczna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego znajdowała się bowiem na
terytoriach, na których dominowała ludność narodowości polskiej. Miasto było
środowiskiem wielonarodowym, wielowyznaniowym, a tym samym wielokulturowym
21 . Po 17 września 1939 r. Wilno znalazło się w sowieckiej strefie okupacyjnej.
Związek Sowiecki przekazał je Litwie. Państwo to zaczęło stosować
politykę lituanizacji nauki i kultury polskiej oraz całego społeczeństwa 22 .
Po opuszczeniu Wilna przez administrację rosyjską w 1915 r., archiwa
przejściowo zależały od Miejskiej Komisji Archeologicznej. Wśród nich było
również Centralne Archiwum Akt Dawnych. We wrześniu 1915 r. znalazły
20
J.M. Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920),
Warszawa 2003.
21
J. Januszewska-Jurkiewicz, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939,
Katowice 2010, s. 495, tabela 17; w 1929 r. Wilno liczyło 187 tys. mieszkańców, wg szacunkowych
danych Wileńskiego Urzędu Wojewódzkiego ok. 55 proc. stanowili Polacy, 35,8 proc. — Żydzi,
5,8 proc. — Rosjanie, 1,3 proc. — Litwini, 0,5 proc. — Białorusini.
22
Zob. publikację dokumentów: Ostatnie dni Uniwersytetu Stefana Batorego. Świadectwo
dokumentalne, zebrał, wstępem i przypisami opatrzył P. Łossowski, Warszawa 2012.