ARCHEION

OBRÓT MATERIAŁAMI ARCHIWALNYMI — ZAGADNIENIA WYBRANE
53
W literaturze wyrażono pogląd przyjmujący tę drugą ewentualność. Ściślej
rzecz biorąc stwierdzono, że materiały tworzące ewidencjonowany niepaństwowy
zasób archiwalny należy uznać za rzeczy wyłączone z obrotu 23 .
Pogląd powyższy, chociaż pozornie możliwy do obrony, jest moim zdaniem
wątpliwy. Przemawia za tym kilka argumentów.
Skarb Państwa nabywa ewidencjonowane niepaństwowe materiały archiwalne
z mocy prawa z chwilą likwidacji podmiotów, które nimi zarządzają (art. 44.1
ustawy o archiwach). Ten sposób nabycia własności tych materiałów został wysunięty
na pierwszy plan. Oczywiście, nie oznacza to per se, że mamy do czynienia
z rzeczą mogącą uczestniczyć w obrocie — tego rodzaju następstwo prawne
jest raczej pewnym szczególnym sposobem przejścia praw, a nie przykładem
typowego uczestnictwa w obrocie.
Nie jest to jednak jedyny sposób nabycia przez Skarb Państwa materiałów
archiwalnych, o których mowa. Jeszcze przed likwidacją podmiotów zarządzających
(stosownie do art. 44.2 ustawy o archiwach) materiały te mogą przejść na
własność Skarbu Państwa, „na mocy decyzji właściwych organów niepaństwowych
jednostek organizacyjnych”.
To sformułowanie („na mocy decyzji”) jest mylące. Nie chodzi oczywiście
o decyzję administracyjną, ponieważ będzie to „decyzja” podejmowana w strukturze
partii politycznej czy związku wyznaniowego (jednostek niepaństwowych).
I to właśnie jest kluczowe dla prowadzonej analizy — jaki jest charakter prawny
rzeczonej decyzji.
Prawo cywilne, oparte na zasadzie autonomii woli i równorzędności podmiotów,
nie przewiduje, generalnie rzecz biorąc, takiej konstrukcji prawnej,
by wskutek „decyzji” jednego podmiotu drugi nabywał automatycznie własność.
Mogłoby to przecież niekorzystnie wpływać na sferę jego interesów 24 .
Poza tym, nawet jeśli wziąć pod uwagę przysporzenia, a więc korzyści, to
i tak zwróćmy uwagę, że darowizna w polskim prawie cywilnym ma postać
umowy. Widać tu wyraźnie przyznawanie przez ustawodawcę prymatu zasadzie,
zgodnie z którą podmiot stosunków cywilnoprawnych nabywa prawa
majątkowe, wyrażając na to zgodę. Jeżeli nawet wyjątkowo tak nie jest i system
prawny dopuszcza nabycie praw wskutek jednostronnych czynności
23
„Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 1983 r. ustanawia dwustopniowy
system ochrony materiałów archiwalnych. Pierwszy objął państwowy zasób archiwalny, którego status
wyznacza klauzula antyalienacyjna, zawarta w art. 7 »nie mogą być zbywane«. Drugi zaś dotyczy
tzw. ewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego, którego własność w myśl art. 43
»nie może być przedmiotem obrotu«. Na podstawie tego przepisu trzeba przyjąć, że stanowią one
kategorię res extra commercium, a więc podlegają ochronie silniejszej niż materiały zgromadzone
w państwowym zasobie archiwalnym”: W. Kowalski, Nabycie dzieła sztuki od osoby nieuprawnionej,
„Państwo i Prawo” 2006, nr 7, s. 5 i n.
24
W drodze jednostronnego oświadczenia woli nie można, bez usprawiedliwionych podstaw, oddziaływać
niekorzystnie na sferę prawną innych osób: K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne w polskim
prawie cywilnym, Warszawa 1987, s. 206.