ARCHEION

ARCHEION, T. CXV
WARSZAWA 2014
AGNIESZKA BARTOSZEWICZ
HENRYK BARTOSZEWICZ
(Warszawa)
ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE DO DZIEJÓW ZIEM WSCHODNICH
RZECZYPOSPOLITEJ OD XVII DO POCZĄTKU XIX W.
W ZBIORACH ARCHIWUM GŁÓWNEGO AKT DAWNYCH
W WARSZAWIE
Przedmiotem niniejszego studium są kartografika dotyczące ziem Wielkiego
Księstwa Litewskiego i województw ruskich znajdujących się dzisiaj poza granicami
państwa polskiego. Granice chronologiczne wyznaczają najstarsze mapy
z tego obszaru przechowywane w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych
(AGAD) (cezura początkowa) i prace kartograficzne sporządzone w pierwszych
dwóch dziesięcioleciach XIX w., kiedy ziemie wschodnie Rzeczypospolitej nie
zostały jeszcze w pełni zintegrowane pod względem ustrojowym z państwami
zaborczymi Rosją i Austrią (cezura końcowa).
Początki kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego sięgają XVI w. W tym
czasie powstały pierwsze mapy tego terytorium zarówno małoskalowe, jak
i wielkoskalowe. Prace nad przygotowaniem nowoczesnej mapy Wielkiego
Księstwa Litewskiego prowadzono z inicjatywy i pod nadzorem księcia Mikołaja
Krzysztofa Radziwiłła w latach 1585–1599. Nie znamy dokładnej daty
powstania tego dzieła kartograficznego. Pierwsze, nieświeskie jego wydanie pochodziło
najprawdopodobniej z 1603 r. Dziś znane jest z wydania, które ukazało
się w 1613 r. w Amsterdamie, a przede wszystkim z odbić z tych samych tablic
(z datą: 1613) w atlasach Wilhelma Blaeu, poczynając od pierwszego wydania
w 1631 r. Mapa ta, zawierająca nie tylko informacje geograficzne, ale także polityczne,
a nawet historyczne, jest uważana za jedną z najlepszych prac siedemnastowiecznej
kartografii europejskiej. Wśród jej autorów wymienia się komornika
nieświeskiego Tomasza Makowskiego, który był prawdopodobnie rysownikiem
mapy, i znanego kartografa Macieja Strubicza 1 .
1
S. Alexandrowicz, Kartografi a Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku,
Warszawa 2012, s. 71 i n., ryc. 23, 24; Polonia. Atlas map z XVI–XVIII wieku, wstęp S. Alexandrowicz,
opisy map L. Szaniawska, Warszawa 2005, nr kat. 34.