ARCHEION

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W WILNIE (1922–1939)
293
sytet nie istniał. Uczelnia w Wilnie została jednak restytuowana. Wraz z rozwojem
uniwersytetu obydwie te lokalizacje stały się niewygodne dla uczelni. Dążyła
ona bowiem do ich odzyskania i wykorzystania dla celów dydaktycznych.
Największym lokalem, jakim dysponowało archiwum, był kościół pofranciszkański
położony przy ulicy Trockiej 12. Gmach pochodził z XV w. W kościele
zachowała się z tego okresu część sklepienia gotyckiego. Budynek był
wielokrotnie niszczony przez pożary. Największe z nich wybuchły w 1553, 1737
i 1748 r. Szczególnie groźne były pożary w XVIII w. Kościół jednak odbudowano.
W 1812 r. został zajęty przez wojska francuskie na skład zboża. W 1864 r.
został skonfiskowany przez rząd rosyjski w ramach represji po powstaniu styczniowym.
Przez kilka lat kościół świecił pustkami. W latach 1872–1876 został
przekazany różnym archiwom. Władze rosyjskie poddały go wielu przebudowom.
Zlikwidowana została dzwonnica. Wybito nowe okna. Zmieniono stare.
Zlikwidowano część wejść. Dla celów archiwalnych zainstalowano drewniane
instalacje — schody, podłogi, sufity, okiennice i półki. Utworzono pięć kondygnacji
mających służyć przechowywaniu archiwaliów. Koszty tych przeróbek
wynosiły ok. 32 890 rubli 47 . Największa liczba półek mieściła się na parterze
(ok. 5,4 tys. m.b.), na pierwszej kondygnacji (ok. 4 tys. m.b.), na drugiej
(2,4 tys. m.b.),na trzeciej (1,6 tys.m.b.) i na czwartej (800 m.b.) 48 . Decyzją
Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich z 19 października 1919 r. kościół
zwrócono zakonowi franciszkanów. W akcie tym jednak zastrzeżono, że faktyczne
oddanie budynku nastąpi w chwili, gdy archiwalia zostaną przeniesione
do innego gmachu 49 . Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Środkowej decyzję
tę potwierdziła 50 . Opóźnianie opuszczenia kościoła powodowało rozgoryczenie
i skargi na jego niewłaściwe wykorzystanie, powodujące dalsze zniszczenia 51 .
W 1923 r. część pomieszczeń archiwalnych została zlokalizowana w gmachu
pobazyliańskim, przy ulicy Ostrobramskiej 9. Początkowo archiwum miało
w nim trzy pokoje w suterenie. Od 1925 r. zajmowało także dwie duże sale na
drugim piętrze. Gmach ten jednak, zgodnie z decyzją Sądu Apelacyjnego, miał
wrócić do kościoła prawosławnego 52 . Budynek ten miał szczególne znaczenie
dla historii i kultury polskiej — byli w nim więzieni filomaci i filareci, a wśród
nich najbardziej znany członek tego grona, Adam Mickiewicz. W 1867 r. budynek
pochodzący z początku XVIII w. został gruntownie przebudowany. Usunięto
ściany oddzielające poszczególne cele zakonne. Doprowadziło to do powstania
47
Ibidem, k. 51 v.
48
Ibidem, k. 52 r.
49
Ibidem, sygn. 28, k. 33.
50
Ibidem, k. 35.
51
Ibidem, pismo księdza Dionizego Sowiaka, gwardiana konwentu, do Dyrektora Spraw
Wewnętrznych TKR, 8 listopada 1921, k. 33.
52
Ibidem, sygn. 5, „Odpowiedź na kwestionariusz”, k. 51 v.