ARCHEION

452 AGNIESZKA BARTOSZEWICZ, HENRYK BARTOSZEWICZ
lewskiej Mości z Warszawy do Grodna de anno 1784” 124 . Mapa, do której sporządzono
„Opisanie…”, nie została jednak odnaleziona 125 .
Największą liczebnie grupę kartografików dotyczących ziem wschodnich
Rzeczypospolitej w zasobie AGAD stanowią wielkoskalowe mapy gruntowe
wsi, folwarków, zaścianków i obszarów leśnych. Mapy gruntowe można
podzielić wg kryterium źródła powstania i ich przeznaczenia na gospodarcze
i graniczne. Pierwsze były sporządzane: 1. przy zmianie właściciela dóbr,
2. jako załącznik do inwentarzy majątkowych, 3. w wypadku urządzania nowych
folwarków, 4. w związku ze zmianami w uprawie i zagospodarowaniu
gruntów oraz 5. dla potrzeb inwestycyjnych. Drugie powstawały w związku:
1. z podziałem spadkowym dóbr, 2. ze sporami własnościowymi, 3. ze sporami
granicznymi między dobrami, 4. w wyniku zmiany właściciela dóbr, kiedy
następowała sprzedaż części dóbr i konieczne było wytyczenie nowej granicy.
Z ponad 1000 wielkoskalowych map gruntowych z terenu Wielkiego Księstwa
Litewskiego i województw wschodnich Korony, przechowywanych w AGAD,
ponad 80 powstało w XVIII w. i ok. 200 w pierwszych trzech dziesięcioleciach
XIX w.
Objętość niniejszego studium nie pozwala na przedstawienie wszystkich,
chociażby tylko tych najwcześniejszych, spośród prawie 300 wielkoskalowych
map gruntowych z XVIII i początku XIX w. oraz ich późniejszych kopii. Jednakże
co najmniej kilka, a może nawet kilkanaście z tych kartografików zasługuje
na szczególną uwagę. Wybrano mapy najwcześniejsze, o interesującej treści
i rysunku, sporządzone przez znanych autorów, posiadających wysokie kwalifikacje
kartograficzne. W wypadku kartografików sądowych kierowano się także
wagą przedmiotu konfliktu.
Najstarszymi kartografikami gruntowymi o charakterze gospodarczym, dotyczącymi
ziem wschodnich Rzeczypospolitej znajdującymi się w zasobie AGAD,
są mapy dworu w Brańczycach i gruntów wsi Brańczyce (ryc. 9), Piwosze, Żabin
i Kopacewicze sporządzone przez geometrę Benedykta Kazimierza Piotraszkę,
stanowiące integralną część inwentarza klucza brańczyckiego z 1682 r., przechowywanego
w dziale XXV Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów 126 . Dzieło to
zostało wykonane zgodnie z zawartą w „Geometrii” Naronowicza-Narońskiego
ideą, że do każdej mapy majątkowej powinien zostać spisany inwentarz, ponieważ
opis bez planu jest tylko w połowie czytelny, a plan bez opisu nie wiadomo
do kogo należy, natomiast połączone stają się w pełni zrozumiałe. Jednakże
podobieństwo tych map do prac kartograficznych Naronowicza-Narońskiego
124
AGAD, Zb. Kart. 71–3 (Zb. S.A.).
125
K. Łonczyńska, Zbiór Geograficzny, s. 47.
126
AGAD, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dz. XXV, sygn. 351a; inwentarz klucza brańczyckiego
został wydany drukiem; J. Kazimierski, Inwentarz pomiarowy dóbr klucza brańczyckiego
na Białorusi z 1682 roku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1955, nr 2, s. 403–434.