12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

hnet�i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 94<br />

que esté enfermo de la mollera.<br />

Variante hnest�ihi Véase next�ihi<br />

hnet�i (hnét�i) s 1. golpiza con los pies,<br />

tunda a puntapiés Nuni ra jä�i bá t�umba<br />

�na ra hnet�i ha ra ngo; xa mi nei ya jä�i<br />

mäxo̱ts�e de ge�ä. A esa persona le dieron<br />

una golpiza allá en la fiesta; hasta bailaban<br />

sobre él.<br />

2. pisotón Bi t�aka �na ra hnet�i ha mä<br />

ua, �bestho bi pot�i. Me dieron un<br />

pisotón en el pie; luego se me amorató.<br />

Véase net�i<br />

hnet�i [Act. indet. de net�i] atropellar<br />

hneua (hneua) s rastreo, búsqueda de la<br />

huella Nuni ra jä�i hneki ngu �yo ra<br />

hneua, nzäge xa �be̱di yá mbo�ni. Se ve<br />

que anda rastreando aquella persona; tal vez<br />

ha perdido sus animales. Variante hneua<br />

Véase neua<br />

hnini (hnǐni) s 1. pueblo, ciudad Ga ne<br />

hmä ga pädi gatho ya hnini ja hangu ra<br />

ximhai. Quisiera conocer todas las<br />

ciudades que hay en el mundo.<br />

2. estado Ra hnini Ndämxei xi<br />

ts�amähotho ko ya t�o̱ho̱ mähotho. El<br />

estado de Querétaro es muy hermoso con<br />

sus bonitos cerros.<br />

dähni s ciudad grande; capital<br />

�Ra�yohnini s Pueblo Nuevo<br />

t�u̱hnini s pueblo pequeño<br />

hniñä (hniñä) s satisfacción por alimento<br />

Ra ndämfri hingi tihi dä �ño ko ra hniñä.<br />

La res no camina apresuradamente por estar<br />

muy llena. Variante hñiñä Véase niñä<br />

hnipämfeni (hnǐpámfěni) s 1. orientación<br />

Rá hnipämfeni ya nzaya ge�ä pa hanja ra<br />

jä�i dä �yo̱de. La orientación de los jueces<br />

es hacer que la gente obedezca.<br />

2. animación Véase nipa ra mfeni<br />

hnogo (hnǒgo) s locura, rabia Rá hnogo<br />

nuni ra jä�i, tsa ya do �ne ya xito. En su<br />

locura, de aquella persona muerde piedras y<br />

botellas. [Esp.: loco]<br />

hnoho (hnoho) s 1. gordura Ko rá hnoho<br />

nuni ra jä�i menthi di �yo. Por la gordura,<br />

aquella persona está caminando con<br />

dificultad.<br />

2. grasa (de animal) Nu rá nziki ra<br />

ts�u̱di, ja gehni po̱ni ra nde̱ga. De la<br />

grasa <strong>del</strong> puerco, de allí sale la manteca.<br />

Sinón. 1: noho<br />

hnohuí (hnohuí) vt colindar con algo<br />

Sinón. hñodiui<br />

hnoki [Act. indet. de noki] engordar<br />

hnonte s buscador Véase honi, -te<br />

hno̱ge (hnǒge) s 1. almuerzo que<br />

corresponde al mediodía Mä nänä bi<br />

hñäts�i ra hno̱ge pa ya me̱fi. Mi mamá<br />

llevó el almuerzo para los peones.<br />

2. mediada, raspa de magueyes a<br />

mediodía Ra t�afi ga hno̱ge xá ñ�u,<br />

hinxá ñ�ixi. El aguamiel de la mediada<br />

está dulce no está agria. Véase no̱ge<br />

hno̱ni [Act. indet. de no̱ni] hablar de alguien<br />

hno̱ni (hnǒ̱ni) s crítica, difamación Nu�u̱<br />

ya jä�i nso̱ka ra hno̱ni di ho, ha ge<br />

ñämäñ�u̱ de yá mik�ei. A esas personas les<br />

gusta la crítica; hablan mal de su prójimo.<br />

Véase no̱ni<br />

hno̱nte s crítica; difamación<br />

no̱nte s y vt persona que critica;<br />

criticar<br />

hno̱nte (hnó̱nte) s 1. crítica Ra hno̱nte<br />

hingi ho, nge�ä ja fu̱dini ya ntuhni. La<br />

crítica no es buena, porque de allí nacen los<br />

problemas.<br />

2. difamación Ko ra hno̱nte tsa dä ma<br />

fadi ra jä�i. Por difamación, la gente<br />

puede ir a la cárcel.<br />

3. mención Véase no̱ni<br />

hno̱t�e (hno̱t�e) s desobediencia Rá hno̱t�e<br />

ra bätsi hingi ho, nge�ä ri te rá ndähi. La<br />

desobediencia <strong>del</strong> niño no está bien, porque<br />

va creciendo su terquedad. Véase no̱t�e<br />

hno̱t�fi (hno̱t�fi, hnǒ̱t�fi) s medeo (reg.; la<br />

raspa <strong>del</strong> maguey al mediodía) Mä dada xa<br />

ma ra hno̱t�fi. Mi papa se ha ido al medeo.<br />

hno̱�tse (hnó̱�tse) 1. s atracadero, represa<br />

Hñutsuäbi �na rá hno̱�tse ra tsanza pa<br />

hinda �ño. Ponle un atracadero al coche<br />

para que no camine.<br />

2. vi detenerse en algo, atrancarse en<br />

algo Ra tsanza bi �ño; himbi za dá<br />

tsämi, bi hno̱�tse ha �na ra ma�ye. El<br />

coche se movió; no pude detenerlo y fue a<br />

atrancarse en una roca.<br />

3. s sostén Mäthoni dä thutsuäbi �ra<br />

ya hno̱�tse yá �ye̱ ya �bai ga ixi pa hinda<br />

�uagi. Es necesario ponerle unos sostenes<br />

a los brazos de las matas de durazno para<br />

que no se quiebren. Sinón. ntho̱�tse Véase<br />

tho̱�tse

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!