12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

203 HÑÄHÑU — ESPAÑOL Ndängu<br />

dänga ndä, dät�a ndä jefe mayor,<br />

presidente, gobernador<br />

ndä (ndä̌, ndä) adj 1. grande<br />

2. grueso Xá ndä rá ndunza ra<br />

zakthuhni. Está grueso el tallo <strong>del</strong> pirul.<br />

ndä adj 1. cocido<br />

2. maduro Véase tä<br />

ndädängi (ndädäňgi) adj 1. grandísimo Ra<br />

�banxu xi di te ra ndädängi. El pino crece<br />

grandísimo.<br />

2. enorme �Bu̱i ya jä�i xi di te ya<br />

ndädängi. Hay personas que llegan a ser<br />

enormes. Sinón. nda ndo̱te Véase ndä,<br />

dängi<br />

ndägahñu̱�ti (ndägáhñu̱�ti) s cintura<br />

gruesa Véase ndä, hñu̱�ti<br />

ndähi (ndä́hi) s 1. aire, atmósfera Ra<br />

ndähi, ra hyadi ha ra dehe, xi mäthoni pa<br />

ya jä�iua ha ra ximhai. El aire, el sol y el<br />

agua son muy necesarios para los seres<br />

humanos aquí, sobre la tierra.<br />

2. aire, viento Bi thogi �na ra ndähi xá<br />

nts�e̱di, bi mo̱ ya zafri. Pasó un viento<br />

muy fuerte que tendió los zacates.<br />

3. aire, espíritu T�enä ge tsu̱te yá ndähi<br />

ya hank�ei. Dicen que los espíritus de los<br />

difuntos regañan.<br />

panthi s viento solano, vientos de<br />

febrero o principio de marzo.<br />

tse̱nthi s aire frío<br />

ts�ondähi s espíritu malo<br />

Mäka Hoga Ndähi, Mäka Ndähi el<br />

Espíritu Santo<br />

ndähi k�eñä víbora chirrionera<br />

ndähme (ndä́hme) s tortilla bien cocida<br />

Véase ndä. hme<br />

ndähñei (ndä̌hñei) s 1. flojera Ra ndähñei<br />

hinte fats�i n�a pa dä nju̱ts�i. La flojera no<br />

ayuda a uno a progresar.<br />

2. pereza Ra ndähñei hänkahu̱ ra<br />

hñoya. La pereza nos trae pobreza.<br />

Variante ndähñe Véase dähñei<br />

ndämäni [Variante de ndamäni] pasado<br />

mañana<br />

ndämba�ye̱ (ndämba�ye̱) v rec besar la<br />

mano (el uno al otro como saludo de respeto)<br />

Nu�bu̱ di nze̱njua ya mbane di<br />

ndämba�ye̱. Cuando se saludan los<br />

compadres se besan la mano el uno al otro.<br />

Véase ndäne, �ye̱<br />

ndämdo (ndä́mdo) s huevo cocido �Bestho<br />

ga häxhu̱ ya ndämdo, ya �ñämdo dä za dä<br />

dehmi. De una vez hay que llevar huevos<br />

cocidos; crudos se pueden quebrar.<br />

Variante ndämndo Sinón. fatmädo Véase<br />

ndä, mädo<br />

ndämfri (ndämfri) s 1. res Dá tanga hñu<br />

ya ndämfri ga the̱�mi. Compré tres reses<br />

de ordeña.<br />

2. mata de res (reg., denominando así la<br />

mata y la fruta) Dá tsu̱di �na �bai ra<br />

ndämfri, pe hindi hogitho yá ndämfri.<br />

Encontré una mata de res, pero todavía no<br />

están buenos sus frutos. Sinón. 2: ndäni<br />

ndämxa (ndä́mxa) s elote sancochado<br />

Véase ndä, mänxa<br />

Ndämxei (Ndämxei) s Querétaro Ra hnini<br />

Ndämxei xi ts�amähotho ko ya t�o̱ho̱<br />

mähotho. El estado de Querétaro es muy<br />

hermoso con sus bonitos cerros.<br />

Variante Ndämnxei Sinón. Nkeretaro<br />

ndäne (ndäne) 1. vt besar (en señal de<br />

respeto o de reverencia) Mä t�u̱ nzäntho di<br />

ndänebi rá �ye̱ rá tita. Mi hijo siempre le<br />

besa la mano a su abuelo.<br />

2. s adoración Mäje̱ya dá ma ra ndäne<br />

Zi Ponza. El año pasado fui a la<br />

adoración de la Santa Cruz. Sinón. 2:<br />

so̱kambeni, nt�eme<br />

ndämba�ye̱ besar la mano el uno al<br />

otro<br />

ndängi (ndäňgi) 1. vi crecer Ra Xuua ya<br />

mant�a bi ndängi; ha ja gehya dá handi<br />

mrá tsani. ¡Tan pronto creció Juan?, si<br />

hace poco lo vi pequeño.<br />

2. s tamaño, grande ¿Tengu�ä rá<br />

ndängi ra fani gí pa? xahmä ga<br />

tamp�a�i. ¿Cómo está de tamaño el<br />

caballo que vendes!, a ver si te lo compro.<br />

3. vi engrandecerse<br />

4. vi presumir Ra Xuua di ndängi,<br />

nge�ä ya ja ra boja, ha di hñe xá ñho.<br />

Juan está presumiendo nada más porque<br />

ya tiene dinero y se viste bien.<br />

5. s abuela Sinón. ndäta<br />

Ndängu (Ndängu) Danghu (pueblo de<br />

Tasquillo) Thogi �ratonthebe ya jä�i �bu̱i<br />

Ndängu. Más de seiscientos habitantes<br />

forman el pueblo de Danghu. Véase dängi,<br />

ngu

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!