12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

huthuhme HÑÄHÑU — ESPAÑOL 116<br />

huthuhme (huthuhme) s horno de pan Ra<br />

huthuhme thoki ga k�ohai. El horno de<br />

pan se hace de adobes.<br />

huts�i (huts�i) vt 1. poner Dí hutsua<br />

mponza ra �ñuni pa ga �ño, xi yabu̱. Le<br />

pongo la cruz a ese camino para caminarlo,<br />

está muy lejos. Nu�ä ra mpe̱fi, huxni ha rá<br />

ua ra ngu. Esa herramienta póngala allí, en<br />

el suelo, junto a la casa.<br />

2. traer puesto Mä he dí huts�i, ra hoga<br />

dutu. La ropa que traigo puesta es de<br />

buena tela. Nu�bu̱ dí pa ra �be̱fi dí huts�i<br />

mä fu̱i. Cuando voy a trabajar me pongo<br />

mi sombrero.<br />

3. tantear, pensar Mä ntsu̱�be dí huts�i<br />

ga ñäse̱�be. Pienso arreglármelas a solas<br />

con mi contrincante.<br />

4. anotar Ra nzaya dá huts�i rá thuhu<br />

ngu mä mfats�i. Al juez le anoté su<br />

nombre como mi ayudante.<br />

5. proponer Stá huts�i ga ma �Monda rí<br />

xudi. Me he propuesto ir a México<br />

mañana.<br />

6. aumentar Pret. bi hñuts�i Act. indet.<br />

thuts�i Sinón. 1 y 3: hu�tsi; 2: he, hñä; 4:<br />

opabi 5: beni<br />

huts�i (húts�i) vi 1. estar escrito Huts�i ha<br />

mä t�osistehe ge dá �bu̱i ra mäyo. Está<br />

escrito en mi boleta de bautismo que nací el<br />

mes de mayo.<br />

2. pasarse (de estatura o tamaño) Huts�i ra<br />

fani ge ra �no̱ndo. El caballo pasa al asno<br />

en estatura.<br />

3. estar trepado Huts�i �na ra nxu̱ni ha<br />

ra t�ähi. Está trepada un águila en el<br />

mezquite. Sinón. 1: nt�ofo; 3: to̱ge<br />

huts�i rá hmi (huts�i rá hmi) hacer un gesto<br />

en la cara (expresando algún ánimo <strong>del</strong> alma)<br />

Nuni ra jä�i huts�i rá hmi ga kue̱. Aquella<br />

persona pone su cara de enojo.<br />

hu�uada (hú�uada) vi hornear pencas de<br />

maguey Ra Xuua hu�uada pa hoki ya<br />

�ronjua ya ndä. Juan hornea pencas de<br />

maguey para hacer ayates cocidos. Pret. dá<br />

ñhu�uada Véase hu, �uada<br />

hu�uada (hǔ�uada) s horno de maguey Ra<br />

hu�uada ge�ä ngutho ngu ra humngo̱. El<br />

horno para hornear pencas de maguey es<br />

como el horno para barbacoa.<br />

huxaxo̱ni (húxáxó̱ni) s descansadero para<br />

cántaro Ha ra po̱the bi thoki �na ra<br />

huxaxo̱ni, pa ha exhni yá xo̱ni ya �yai.<br />

En el manantial hicieron un descansadero<br />

para cántaros, y allí ponen sus cántaros los<br />

aguadores. Véase huts�i, xo̱ni<br />

huxmäho (húxmä́ho) s persona de genio<br />

voluble Ra Xuua ra huxmäho, nä�ä nu�bu̱<br />

dí o̱tua ra mäte ñä xá ñho ko ngeke, y<br />

nu�bu̱ hindí o̱tua ra favo po̱ ra kue̱, y<br />

e̱skagi ya noya. Juan es de genio voluble,<br />

si le hago un favor habla amablemente<br />

conmigo; y si no le hago un favor se enoja y<br />

me lanza palabras indirectas y ofensivas.<br />

Variante huxamaho Sinón. yohmi<br />

hu�ti (hú�ti) vbt llamar a Yá dada bi hu�ti<br />

rá zi bätsi ra Lupe. Los papás llamaron a<br />

su hijita Guadalupe. Pret. bi hñu�ti Act.<br />

indet. thu�ti<br />

hu�tsi (hu�tsi) vt 1. aumentar (sueldo)<br />

Nubye̱ rá thähä mä me̱fi ya dí hu�tsi.<br />

Ahora ya les aumenté la paga a mis peones.<br />

2. poner (sombrero) Ra ma�yo hu�tsi �na<br />

ra �ra�yo fu̱i. El pastor trae puesto un<br />

sombrero nuevo.<br />

3. pensar (en hacer algo) Ko mä ku dí<br />

hu�tsi ga ñohmi. Pienso traicionar a mi<br />

hermano.<br />

4. querer (hacer algo) Nuna t�abi �be̱ni,<br />

dí hu�tsi ga jame̱ti. Quiero adueñarme<br />

de esa pala que está ahí tirada. Pret. bi<br />

hñu�tsi Act. indet. thu�tsi Sinón. 1:<br />

po̱tsui; 2: huts�i, hñä, fu̱i, hñutsi; 3:<br />

beni, handi; 4: ne<br />

hutsui, hu�tsui vt subir, aumentar<br />

hu̱bjä (hu̱bjä̌) s fierro pesado T�enä ge ra<br />

mebo̱jä, ra hu̱bjä. Dicen que el acero es<br />

fierro pesado. Variante hu̱pjä Véase hñu̱,<br />

bo̱jä<br />

hu̱do (hú̱do) s piedra pesada T�enä ge ra<br />

�bodo, ra hu̱do. Dicen que la piedra negra<br />

es piedra pesada. Véase hñu̱, do<br />

hu̱fi (hú̱fi) s brazada Mände dá hä �na<br />

hu̱fi ra za. Ayer traje una brazada de leña.<br />

Sinón. jadi, mit�i<br />

hu̱fi (hǔ̱fi) vt abrazar Mä nxutsi dí hu̱fi<br />

nu�bu̱ dí ñ�yo�be. Abrazo a mi novia<br />

cuando ando con ella. Pret. bi hu̱fi, bi<br />

hyu̱fi Act. indet. thu̱fi<br />

nthu̱fi, hñu̱fi s abrazo<br />

hu̱gi (hu̱gi) s aile (árbol) Ra �bai ga hu̱gi<br />

jabu̱ habu̱ te ra dänga za. Hay lugares

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!