12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

dä HÑÄHÑU — ESPAÑOL 36<br />

beni ge ya hinda nthätuí, nge�ä ya mi<br />

da�thi�ä. El pensó que ya no iba a casarse<br />

con ella porque ya estaba en cinta.<br />

Fu̱dida�thi. Empieza a estar en estado.<br />

Pret. dá nda�thi<br />

dä (dä̌) s madurez Ya kähä nubye̱ ja<br />

�ñenga ya dä. Las tunas apenas ahora están<br />

en madurez. Véase tä<br />

dä [Forma secundaria de tä] cocer<br />

däbehe (däběhe) s 1. cuaresma Ya pa de<br />

ga däbehe ndunthi ya jä�i di ntsuni dä zi<br />

nu�ä ra za ra ngo̱. En los días de la<br />

cuaresma muchas personas se abstienen de<br />

comer cualquier carne.<br />

2. vigilia Ya pa ga däbehe �me̱t�o dä<br />

zo̱ho̱ ge ndäpa. Los días de vigilia son<br />

antes de Semana Santa.<br />

3. días largos, días calurosos Ra däbehe<br />

fu̱di ngu made ra zänä ra abri ha juadi<br />

ngu mäde ra hulio. Los días largos<br />

empiezan como a mediados <strong>del</strong> mes de<br />

abril y duran hasta como a mediados de<br />

julio. Vocal nasal: däbëhë Véase dä,<br />

behe<br />

däbri (däbri) s olvidadizo Nuga xi drá<br />

däbri; di pumfritho nu�ä mä ga pe̱fi. Yo<br />

soy muy olvidadizo; nada más se me olvida<br />

lo que voy a hacer. Véase beni<br />

dä�be̱tri (dä�be̱tri) s mayordomo principal<br />

Se̱he̱ ra dä�be̱tri �yonga ya �be̱go, nge�ä ra<br />

�be̱tri di hñeni. Sólo el mayordomo mayor<br />

dirige a los peones porque su segundo está<br />

enfermo. Sinón. ndäga�be̱tri Véase dä,<br />

�be̱tri<br />

dä�bi (dä́�bi) s excremento Ra ts�u̱nt�u̱<br />

hingi tsa dä �yo̱t�e ra dä�bi, bi ngofo nge�ä<br />

nts�e̱di bi zi ya kähä mände. El muchacho<br />

no puede defecar, se estriñó porque comió<br />

muchas tunas ayer. Sinón. foho, dänga<br />

�bit�i Véase �bi<br />

jot�i de rá dä�bi está tapado (reg.), está<br />

estreñido<br />

dädämfo̱ (dädämfo̱) s alto mandatario,<br />

gran mandatario Rá däts�u̱tfi �Monda<br />

tso̱ni ya mi dädämfo̱ de ma�ra ya hai. El<br />

presidente de México visita a los mismos<br />

altos mandatarios de otros países. Véase<br />

dämfo<br />

dädi�maxi (dädí�mǎxi) s jitomate Ha ra<br />

�Batha ra �Bot�ähi xi �bot�i ra dädi�maxi,<br />

nge�ä �rabu̱ xi ra bojä. En el Valle <strong>del</strong><br />

Mezquital siembran mucho jitomate,<br />

porque en ocasiones produce mucho<br />

dinero. Véase dä, de̱�mxi<br />

dänga dädi�maxi s jitomate grande<br />

Dädo (Dädo) 1. Dadho (barrio de<br />

Chilcuautla) Di gehni Dädo di mui ra sei<br />

goho mbe̱xo. Allá, en Dadho, el litro de<br />

pulque vale cuatro pesos.<br />

2. Piedra Chica (barrio de Cardonal) Rá<br />

nzaya Dädo bi njo�o ha rá hmunts�i rá<br />

ndä �Mohai. El juez de Piedra Chica no<br />

estuvo en la reunión <strong>del</strong> presidente de<br />

Cardonal. Véase dä, do<br />

däfri (däfri) s caballo grande Nuni ra<br />

ñänte di nto̱ge ha �na ra däfri. Aquel<br />

soldado cabalga en un caballo grande.<br />

Sinón. ndo̱fri Véase dänga, fani<br />

dägähñät�o (dägä́hñä́t�o) s jefe de<br />

policía, comandante Ra dägahñät�o bi<br />

zits�i ya nsuhnini pa dä ju̱ ra hyote. El<br />

jefe de la policía se llevó a sus policías<br />

para detener a un asesino.<br />

Sinón. komändante Véase dänga, dega,<br />

hñät�o, ndä<br />

dähmi (dähmi) s 1. cazuela grande Ha<br />

ra dähmi dá thoka ra mem�i, ha ra<br />

t�u̱hmi hinda �ñe̱ni. Que hagan el mole<br />

en la cazuela grande, porque no cabrá en<br />

la chiquita.<br />

2. cajete grande Mä ga hokju̱ ra dähmi<br />

de ga nsuni. Vamos a hacer el cajete<br />

grande de nixcómil. Sinón. 1: dängä<br />

mohi; 2: dängä mahmi Véase dä, mohi<br />

Dähmu (Dähmu) San Nicolás (pueblo<br />

colindandante, al norte de Ixmiquilpan)<br />

Thoki Dähmu �ra ya jat�i xi mähotho.<br />

Hacen unos bordados muy bonitos en San<br />

Nicolás. Sinón. Nsanikula Véase dängi,<br />

ndä, hmu<br />

dähmyä (dä̌hmyä) 1. s persona rigurosa,<br />

regañón Nu�ä ra hmu, xi ra dähmyä,<br />

hänge hingi tse̱tuabi ya �be̱go, �bestho<br />

he̱pu̱. Ese patrón es muy riguroso, por<br />

eso no le duran los peones, luego lo<br />

dejan.<br />

2. vt regañar, reprender Ra nxutsi bi<br />

�bat�i bi ma, nge�ä bi dähmyä rá nänä.<br />

La muchacha huyó porque su mamá la<br />

reprendió con rudeza.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!