12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

99 HÑÄHÑU — ESPAÑOL hñentho<br />

hñäts�i [Forma secundaria de häts�i] llevar<br />

hñäts�i (hñä̌ts�i) v rec ser semejante a<br />

(persona), asemejarse, parecerse Mä bätsi<br />

rí hñäts�i rá dada. Mi hijo es semejante a<br />

su padre. Dá handa �na ra jä�i rí hñäts�i<br />

�na ra mengu mä hai. Vi a una persona<br />

que se parece a uno de mi pueblo.<br />

hñäts�i (hñä́ts�ǐ) s dentista Ra hñäts�i ya<br />

bi hñäbga ya ts�i o�tsi. El dentista ya me<br />

sacó las muelas careadas. Véase hñäki, ts�i<br />

hñäts�u̱thuí (hñä́ts�u̱thuí) s 1. gobierno (el<br />

que manda), presidente Rá hñäts�u̱thuí<br />

�Monda bi ma ra nts�o̱nte. Fue a visitar al<br />

gobierno de México.<br />

2. gobernador Rá hñäts�u̱thuí Nju̱nthe<br />

bi thäki. Destituyeron al gobernador de<br />

Pachuca. Sinón. ndä Véase hä, ts�u̱tbi<br />

hñäxmänxa (hñä̌xmä́nxa) s asador de<br />

elote Nuni ra metsi go gehni ra<br />

hñäxmänxa di nuyu̱ ya me̱fi. Aquel<br />

muchacho es el asador de elotes de aquellos<br />

peones. Véase häxi, mänxa<br />

hñä�ti (hñä́�ti) 1. [Act. indet. de ñä́�ti]<br />

prometer Mä t�u̱, hñä�ti dä t�umbäbi ra<br />

hai. A mi hijo le prometen darle la<br />

herencia.<br />

2. s sacrificio T�enä ge pa dä �ñudi ra<br />

ts�ondähi mähyoni �na ra hñä�ti. Dicen<br />

que para que aparezca el diablo es<br />

necesario un sacrificio.<br />

3. s ofrenda T�enä ge yá hñä�ti ya<br />

hu̱ste hingi ho dä ts�i. Dicen que no es<br />

bueno comer las ofrendas de los difuntos.<br />

Véase ñä�ti<br />

hñe (hñé) s 1. barranca Ha ra hñe Zi<br />

�Momu �yo ra dehe nzäntho. En la<br />

barranca de Arenalito siempre hay agua.<br />

2. despeñadero Ha ra hñe bí o �na ra<br />

bo̱jä xä mpu̱nts�i. En el despeñadero hay<br />

un camión volteado.<br />

3. precipicio Mä stá tagi ha ra hñe<br />

mände nu�bu̱ dá he�mi, nge�ä bi ti mä<br />

da. Ayer me iba yo a caer en el precipicio<br />

cuando me asomé, porque la vista me hizo<br />

perder el equilibrio. Vocal nasal: hñë<br />

Sinón. hño̱mi<br />

hñe (hñé) adj profundo, hondo Xi xá hñe<br />

ha nu�ä ra hñe habu̱ bi zo ra bo̱jä bi<br />

mpu̱nts�i. Está muy profundo el barranco<br />

donde cayó el carro que se volteó. Vocal<br />

nasal: hñë<br />

hñe (hñě) s espejo Ha ra hñe dí handi<br />

tengu mä hmi. En el espejo veo cómo es<br />

mi cara.<br />

hñe (hñě) 1. s vestida (reg.), el vestir<br />

Män�a xá hñei rá hñe ra nxutsi ke ge ra<br />

ts�u̱nt�u̱. Es más difícil la vestida de una<br />

muchacha que de un muchacho.<br />

2. vr vestirse Ha ra hu̱ste gatho ya<br />

mendumu̱i xä hñe ga mboi. Donde está<br />

el cadáver todos los dolientes están<br />

vestidos de negro. Ya di hñe ra xampäte<br />

pa dä ma ra ngusadi. Ya se viste el<br />

estudiante para que ir a clases. Véase he<br />

hñeda (hñéda) s anteojos, lentes Ko mä<br />

hñeda män�a dí handi xá ñho. Con mis<br />

anteojos veo mejor. Véase hñe, da<br />

hñehe [Forma secundaria de hehe] toser<br />

hñehe (hñehe) s tos Rá hñehe nuni ra<br />

ts�u̱nt�u̱ ya ngu �na ra ndäxjua. La tos de<br />

aquel muchacho ya es como la de un<br />

anciano. Véase hehe<br />

hñei (hñei) 1. adj difícil Xá hñei ga ñäni<br />

ra hñeni�ä. Es difícil sanarme de esa<br />

enfermedad.<br />

2. vt extrañar, echar de menos Ra bätsi<br />

di hñei rá dada nu bi ma; bi hñeni. El<br />

niño extraña a su papá desde que se fue;<br />

hasta se ha enfermado. Vocal nasal: hñëi<br />

Sinón. 1: hñetitho; 2: beni, mbeni Véase<br />

hei<br />

hñeki [Forma secundaria de heki] agujerar<br />

hñenga bo̱da está enfermo de mal de ojo;<br />

enfermedad de los ojos Sinón. hñenga u̱da<br />

hñeni (hñeni) 1. vi enfermar Pe̱�tsi ya pa<br />

dí hñeni ha hingi tsa ga ñäni. Tengo días<br />

de estar enfermo y no he podido sanar.<br />

2. s enfermedad Ya hñeni xá nts�uni,<br />

nge�ä hi�me̱ ñäni ra jä�i. Las<br />

enfermedades son peligrosas porque no<br />

sanan pronto las personas. Vocal nasal:<br />

hñëni<br />

hñentho (hñentho) 1. vi estar enfermo<br />

todavía Ra Xuua di hñentho; hinxa ñäni.<br />

Juan todavía está enfermo; no se ha<br />

aliviado.<br />

2. vt extrañar todavía Ra t�u̱ntfani di<br />

hñentho rá nänä. La vaca chica todavía<br />

extraña a la nana.<br />

3. vi estar vacío Véase hñeni, -tho<br />

hñentho (hñéntho) vi zangolotearse Ya<br />

mädo dá u̱t�i ha ra dehe di hñentho, pe

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!