12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

269 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ñä�ni<br />

ñähñu (ñä̌hñu) s persona de habla <strong>otomí</strong><br />

Ya ñähñu de ra �Bot�ähi hiñhä�mu̱ xä<br />

mbehmä dä nja ya uäthe ha ya hai. Los<br />

<strong>otomí</strong>es <strong>del</strong> Valle <strong>del</strong> Mezquital nunca se<br />

imaginaron que sus tierras iban a ser de<br />

riego.<br />

ñähñu (ñä́hñu) vi hablar <strong>otomí</strong> Nuga<br />

ho̱nse̱ di ñähñu hindi pädi ga ñämfo̱. Yo<br />

nada más sé hablar <strong>otomí</strong>, no sé hablar<br />

español. Véase ñä, <strong>hñähñu</strong><br />

<strong>hñähñu</strong> s lengua de los <strong>otomí</strong>es<br />

ñäkank�o�ni (ñä́kánk�ǒ�ni) s habla a clueca<br />

Véase nk�o�ni<br />

ñäki (ñä́ki) vt 1. alegar, disputar<br />

2. dar lástima (de lo que obsequia) Act.<br />

indet. hñäki<br />

ñämäñho (ñä́mä́ñho) vi hablar bien (de<br />

alguien) Véase xá ñho<br />

ñämäñ�u̱ (ñä́mä́ñ�u̱) vi blasfemar Nuni ra<br />

�ño̱ho̱ hingi mä ya hoga noya, nzäntho<br />

ñämäñ�u̱. Aquel hombre no habla palabras<br />

buenas, siempre blasfema. Véase ñä, ñ�u̱<br />

ñämfo̱ (ñämfo̱ ̌ ) s persona de habla<br />

española Ja getya dá pädi ra <strong>hñähñu</strong>,<br />

nuga ndrá ñämfo̱. Hace poco tiempo que<br />

aprendí <strong>otomí</strong>; yo hablaba español. Véase<br />

mbo̱ho̱<br />

ñämfo̱ (ñämfo̱ ́ ) vi hablar español Nuni ra<br />

jä�i hingi ñähñu, ho̱nse̱ ñämfo̱. Aquella<br />

persona no habla <strong>otomí</strong>, sólo habla español.<br />

Véase ñä, mbo̱ho̱<br />

hñämfo̱ s castellano, español<br />

ñämfo̱ s persona que habla español<br />

ñämo (ñä́mo) s 1. yema (la parte blandita de<br />

la punta de los dedos) Ko yá ñämo yá dedo<br />

mä �ye̱, dí to�mi ya tekla de ra mäkinä ga<br />

nt�ofo. Con la yema de los dedos de las<br />

manos oprimo las teclas de la máquina de<br />

escribir.<br />

2. dedo (de los pies) �Na ra ñämo de mä<br />

ua, mä dä dagi rá saha. Se me va a caer<br />

la uña de un dedo <strong>del</strong> pie.<br />

ñä�mfi (ñä́�mfi) s tronco, mezote, piña de<br />

maguey ya raspado Dä hogi ga k�u̱tshu̱ ya<br />

ñä�mfi de ya �uada ya nt�at�i, pa ga u̱thu̱<br />

ya t�u̱�ta. Está bien que arranquemos los<br />

troncos de magueyes ya raspados para<br />

plantar magueyes chicos. Sinón. hñu<br />

ñäni (ñäni) s 1. orilla Ha ra huähi habu̱<br />

ja ra sofo, xä �bogi ra de̱thä ha ra ñäni.<br />

En la milpa en donde está la cosechas han<br />

amontonado el maíz en la orilla.<br />

2. filo (de un precipicio) Nsa Mbisente ja<br />

�na ra ngat�i, �nandi ko �nandi thogi ra<br />

�ñu ha ra ñäni ra ma�ye. En San Vicente<br />

hay una curva; de lado a lado pasa la<br />

carretera en el filo de la ceja.<br />

ñäni (ñäni) vi aliviarse Ra da�thi ya �yo di<br />

ñäni. El enfermo ya se está<br />

aliviando. Sinón. hñähñä<br />

rá ñäni Ajuä la presencia de Dios<br />

ñäni (ñäňi) vt 1. defender Ra tsat�yo di<br />

ñäni rá hmu, nu�bu̱ to�o di na�mbi. El<br />

perro defiende a su amo cuando alguien lo<br />

está golpeando.<br />

2. proteger Mä kaho ga ñ�i dí ko�mi ko<br />

ya njo�mi ga zafri, pa di ñäni de ra tse̱.<br />

Mis cajones de almáciga los tapo con<br />

tapaderas de zacate, y así los protejo de la<br />

helada. Act. indet. hñäni<br />

ñänijä (ñäníjä, ñä́níjä) s torrecilla <strong>del</strong><br />

templo, remate <strong>del</strong> templo Véase ñä, nijä<br />

ñänte (ñäńte) s 1. abogado Mä t�u̱ bi jot�i<br />

fadi, pe dá honi �na ra ñänte, pa bi po̱ni<br />

ha ra fadi. A mi hijo lo encarcelaron, pero<br />

contraté a un abogado para que lo liberara<br />

de la cárcel.<br />

2. defensor (jurídico) Mä dada di nxadi<br />

pa dä ñänte, ha nuga di nxadi ga<br />

nxahnäte. Mi padre estudia para<br />

defensor y yo estudio para profesor. Véase<br />

ñäni<br />

ñänt�ek�ei (ñänt�ék�ei) vi hablar<br />

respetuosamente Nuni ra ndada ra<br />

me̱st�ek�ei ¡xi ñänt�eki�ei! Aquel señor<br />

demuestra respeto, ¡cómo habla respetuosamente!<br />

Véase ñä, t�ek�ei<br />

ñänthe (ñänthe) s ribera Véase ñäni, dehe<br />

ñäntho̱ (ñäntho̱) s cima de un cerro,<br />

cumbre Ya fu̱di bi mu̱xmi mäñä ha ra<br />

ñäntho̱. Ya está lloviznando arriba, en la<br />

cima <strong>del</strong> cerro. Véase ñäni, t�o̱ho̱<br />

ñä�ni (ñä́�ni) s 1. cabeza de gallina �Na ra<br />

tsat�yo bi thogi, fo ha ra ne �na ra ñä�ni.<br />

Pasó un perro trayendo en la boca una<br />

cabeza de gallina.<br />

2. mazorca chica (o con sólo la punta<br />

quebrada) Ko ra �ye otho, ya thä bi gohi<br />

ya ñä�ni. Como no ha llovido las<br />

mazorcas se han quedado chicas. Véase<br />

ñä, o̱ni

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!