12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

nguat�i HÑÄHÑU — ESPAÑOL 216<br />

grano) E̱nigi nguatra ra de̱thä, �bestho<br />

ga jut�a�i. Mídeme una cuartilla de maíz;<br />

luego te lo pago. Véase uatra<br />

nguat�i (nguát�i) s resguardo (reg.),<br />

protección Dí pe̱�tsi mä �bot�i ha rá<br />

nguat�i �na ra t�o̱ho̱ habu̱ ñäni ra tse̱.<br />

Tengo mi siembra en el resguardo de un<br />

cerro, donde se protege de la helada.<br />

Sinón. hyo Véase uat�i<br />

nguaxfo̱�te (nguaxfo̱�te) s gorrón (en una<br />

fiesta) Nu mí nthäta mä t�u̱, dá hokua ra<br />

githe nu ya te yá njaui ra nxutsi, ha pa ya<br />

nguaxfo̱�te ra zi dehe hñuni ga t�äxi.<br />

Cuando mi hijo se casó, a la familia de la<br />

novia le hice mole; y para los gorrones,<br />

guisado en caldo de cabra.<br />

nguaxki (nguáxki) s quemada (piel) Ya bi<br />

ñänini rá nguaxki ra metsi bi uaxki ko ya<br />

pat�ei. Ya se alivió la quemada <strong>del</strong><br />

muchacho que se quemó con atole caliente.<br />

Sinón. nzät�i Véase uaxki<br />

ngubts�u̱di (ngúbts�ǔ̱di, ngubts�ú̱di) s<br />

chiquero (de puerco) Ne ra nt�axki ya<br />

ngubts�u̱di pa hinda hñeni ya ts�u̱di.<br />

Necesitan de aseo los chiqueros para que no<br />

se enfermen los puercos. Sinón. njot�ts�u̱di<br />

Véase ngu, ts�u̱di<br />

ngubye̱ (ngǔbye̱) adv como ahora<br />

Variante ngubya<br />

ngu�bu̱ (ngǔ�bu̱) adv 1. como que Xa beni,<br />

nuga ngu�bu̱ dí beni dá jut�a�i.<br />

Recuérdalo bien; yo como que recuerdo que<br />

te pagué.<br />

2. parece que Nuni ra tsat�yo ngu�bu̱ xá<br />

nogo. Aquel perro parece que tiene<br />

rabia. Variante ngu�mu̱ Sinón. nguanda,<br />

�ñenä<br />

ngude̱thä (ngude̱thä) s troje Mä ga huati<br />

mä ngudithä, pa ga hoki män�a ra dängi.<br />

Voy a derribar mi troje de maíz, para<br />

hacerla más grande. Variante ngudithä<br />

Sinón. nku̱sde̱thä, nku̱xade̱thä, nku̱stithä<br />

Véase ku̱, de̱thä<br />

ngudohai (ngudóhai) s casa de adobe<br />

Véase ngu, dohai<br />

nguent�i (nguent�i) vi estar desganado<br />

nguent�i (nguént�i) s 1. torcedura, falseada<br />

de un hueso, desviación <strong>del</strong> hueso Ya<br />

nguent�i nu�bu̱ mä dä �uäi, o dä nja ra<br />

tse̱, ge�bu̱ män�a xá ñ�u̱. Cuando va a<br />

llover o va a hacer frío es cuando las<br />

torceduras duelen más.<br />

2. desconcertada, dislocada Véase<br />

kuent�i<br />

ngue̱nda (nguě̱nda) cuenta<br />

dangue̱nda darse cuenta<br />

jangue̱nda sospechar<br />

ngufri (ngúfri) s caballeriza Nuga dí pe̱�tsi<br />

�na ra ngufri njo�mi ko ra ndähai. Yo<br />

tengo una caballeriza techada de teja. Véase<br />

ngu, fani<br />

ngugadäskähä (ngugádä́skä̌hä) s nido <strong>del</strong><br />

pájaro huitlacoche Ra ngugadäskähä xä<br />

nthoki ho̱nse̱ ga do�thi; hinxá ñhe ha nixi<br />

ra dängi. El nido <strong>del</strong> pájaro huitlacoche<br />

está hecho solamente de ramas pequeñas y<br />

secas de mezquite, y no está hondo ni es<br />

grande. Sinón. �bafidäskähä<br />

ngugagätu̱ (ngugágätu̱) s nido <strong>del</strong><br />

chuparrosa, nido <strong>del</strong> colibrí Ra<br />

ngugagätu̱, xi ra tsani ha ra tsant�i; xä<br />

nthoki ga ndinthe ha ga zanthe �ne ga<br />

xi�yo. El nido de la chuparrosa es muy<br />

pequeño y redondo; está hecho de alga<br />

verde limón, de alga verde como cabello y<br />

de lana. Sinón. �bafigätu̱<br />

ngugajoñ�o (ngugájóñ�o) s nido de la<br />

tórtola Ra ngugajoñ�o xä nthoki ga paxi,<br />

ha nixi ra dängi ha nixi xá ñhe, tistho. El<br />

nido de la tórtola está hecho de basura, no<br />

es grande ni está hondo y es plano.<br />

Sinón. �bafijoñ�o<br />

ngugakähai (ngugákähai) s nido de<br />

golondrina Ra ngugakähai xä nthoki ga<br />

bo̱hai ha tu ya zanthe ha ya ndinthe ha<br />

xä nkuete ha ra jädo. El nido de la<br />

golondrina está hecho de lodo y está<br />

mezclado con alga verde oscuro y verde<br />

limón; está pegado en la pared.<br />

Sinón. �bafikähai Véase ngu, kähai<br />

ngugaku̱d�bida (ngugákú̱d�bida) s nido <strong>del</strong><br />

pájaro bobo Ra ngugaku̱d�bida ra tsant�i<br />

ha xä hoki ga paxi mo̱te ko ya xe̱ka xi ga<br />

zafri, ha de mbo ga the̱xi �ne ga stä. El<br />

nido <strong>del</strong> pájaro bobo es redondo y lo ha<br />

hecho de basuras por afuera con pedazos de<br />

hoja de zacate, y por dentro de fibra de<br />

lechuguilla y de cabello.<br />

Sinón. �bafiku̱d�bida<br />

nguga�moñä (ngugá�moñä) s nido de la<br />

calandria Ra nguga�moñä zu̱di yá ñäni ya

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!