12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

mboza HÑÄHÑU — ESPAÑOL 172<br />

mboxjua. No se despega el moho de la<br />

ropa. Véase boxjua<br />

mboza (mboza) s bosque Xi mähotho ha<br />

ya mboza, ha ra xudi xá nxa. Está muy<br />

bonito en los bosques, por la sombra fresca.<br />

Sinón. xän�tho̱<br />

mbo�ta (mbo�ta) s magueyal Habu̱ ri<br />

�ñehe nu�u̱ ya tsanza pa sei, xi bí ja ya<br />

mbo�ta. Esos carros que venden pulque<br />

vienen de donde hay muchos magueyales.<br />

Sinón. �bo�ta, uä�ta Véase �bo-, �uada<br />

mbo̱�be̱to (mbo̱�be̱to) s bisnieto, bisnieta<br />

Nu mí nthäti rá mbo̱�be̱to, mä ndo̱hñä bi<br />

ma ha ra nthäti. Cuando se casó la<br />

bisnieta, mi suegro fue a su casamiento.<br />

Véase �be̱to<br />

mbo̱da (mbo̱dá) 1. s legañas �Me̱fa de ya<br />

dä thogi ra hñeni�ä, nso̱kse̱ ra mbo̱da di<br />

tsaui. Después de que haya pasado esa<br />

enfermedad, nada más las lagañas les<br />

queda.<br />

2. vi ponerse legañoso Xä mbo̱da mä<br />

t�u̱�yo ko ra �ñogospi. Mi perrito está<br />

legañoso por fogonero. Véase bo̱da<br />

mbo̱ho̱ (mbó̱ho̱) s señor, hombre que viste<br />

con elegancia Ya me hai mä�me̱t�o mi<br />

t�embi mbo̱ho̱. A los hacendados<br />

anteriormente les decían “señor”.<br />

mbo̱kue̱ (mbǒ̱kue̱) 1. vi enojarse<br />

fácilmente Nuni ra bätsi ho̱nse̱ dá ze̱njua,<br />

bi mbo̱kue̱. Aquel niño nada más lo saludé<br />

y se enojó.<br />

2. s enojón Nuni ra metsi ra mbo̱kue̱<br />

ko yá dada. Aquel muchacho es muy<br />

enojón con sus padres. Véase po̱ho̱, kue̱<br />

mbo̱st�ä (mbo̱st�ä) s nopal sazón Ra<br />

mbo̱st�ä, hindi uni ya kähä ya dängi. El<br />

nopal sazón no da tunas grandes. Véase<br />

xät�ä<br />

mbo̱t�o (mbo̱t�o) vi tener liendres Po ya<br />

t�o pe̱�tsi nuni ra bätsi, hänge ku̱ mbo̱t�o.<br />

Tantos piojos que tiene ese niño; es que<br />

tiene muchas liendres. Véase bo̱t�o<br />

mbo̱ts�e (mbǒ̱ts�e) s subida Nuni ra<br />

mbo̱ts�e menthi k�onts�i ya bo̱jä. En<br />

aquella subida los camiones suben con<br />

mucho esfuerzo. Véase po̱ts�e<br />

mbo̱xhyadi (mbó̱xhyádi) s oriente Po ri<br />

ngehni mbo̱xhyadi bá ehe �ra ya maza.<br />

Por el oriente vinieron unos vendedores de<br />

leña. . Sinón. k�onts�ahyadi, mähyats�i<br />

Variantes bo̱xhyadi, mpo̱xhyadi Véase<br />

po̱ts�e, hyadi<br />

mbo̱xita (mbo̱xíta) s tatarabuelo Mä<br />

mbo̱xita �ne mä bo̱fotsu bi du ha nu�ä ra<br />

tuhni bi nja mäya�bu̱. Mi tatarabuelo y mi<br />

tatarabuela murieron en la guerra pasada.<br />

Variante bo̱xita Sinón. mbongaxita Véase<br />

xita<br />

mbrá (mbrá) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

pretérito, aspecto progresivo, acción en otro<br />

sitio. Nu�bu̱ mbá ntuki ra Xuua, mbrá hñä<br />

ndunthi ra nthai. Cuando comerciaba<br />

Juan traía mucha compra.<br />

mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. <strong>del</strong><br />

copretérito, aspecto progresivo, en otro sitio.<br />

�Nepu̱ hinga ya�ä bi zu̱kje �na ra bu̱nthi xi<br />

nts�e̱di, mbrí ñ�ehe nge mahuifi. Luego,<br />

un poco después, nos alcanzó una tormenta<br />

de gran ímpetu que venía <strong>del</strong> norte.<br />

mbrí (mbrí) procl Indica la 3.ª pers. act.<br />

indet. <strong>del</strong> copretérito, modo subjuntivo. Ha ra<br />

ngo mbrí thahni mä t�ixu pa xä mu̱ti ra<br />

hnei, pe hindá umba nse̱ki. Allá en la<br />

fiesta estaban escogiendo a mi hija para que<br />

diera principio al baile, pero no le di<br />

permiso.<br />

mbu (mbǔ) 1. vi mugir Ra doro di mbu<br />

nu�bu̱ nekatuhni. El toro muge cuando<br />

quiere pelear.<br />

2. s mugido Rá mbu ra ndämfri di<br />

nt�o̱de yabu̱. El mugido de la res se<br />

escucha desde lejos. Sinón. 1 y 2: ñu̱, yu;<br />

2: hmafi<br />

mbudu (mbúdu) s embudo Nu�bu̱ dí xit�i<br />

ra sei ha ra bota dí xit�i ko ra mbudu.<br />

Cuando echo el pulque en la bota, lo echo<br />

con el embudo.<br />

mbuku (mbúku) vt embucar (reg.), cargar<br />

(al niño en la espalda) Mä t�ixu bi mbuku<br />

rá ku ha rá xu̱tha ko �na ra bayo. Mi hija<br />

embucó a su hermano en la espalda con un<br />

rebozo. Sinón. bunchi<br />

mbulto (mbǔlto) adv calculado Dá tai ts�u̱<br />

ra alfafa mbulto pa mä ndämfri. Compré<br />

un poco de alfalfa calculada para mis reses.<br />

Sinón. nto̱tsetho<br />

mbuxa (mbǔxa) vi 1. inflarse, hincharse<br />

Nu�bu̱ dá pist�i ra ju̱i ko mä ne, bi<br />

mbuxa. Cuando le eché aire al globo con<br />

mi boca se infló.<br />

2. ampollarse (piel) Nu�bu̱ ndí xe�ti �na

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!