12.12.2012 Views

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

Diccionario del hñähñu (otomí): Valley del ... - SIL International

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

153 HÑÄHÑU — ESPAÑOL ma<br />

2. extraer (fibra de maguey) Yá �ye̱�ta ya<br />

t�u̱�ta, dí k�u̱�ti yá santhe ha ko nge�ä dí<br />

hoka ya r�onjua. A las pencas de los<br />

magueyes chicos les extraigo el ixtle y con<br />

eso hago ayates.<br />

santhe nk�u̱�ti ixtle extraído<br />

k�u̱�tsi (k�ú̱�tsi) vt 1. arrancar Ya me̱fi, dá<br />

xipi dä k�u̱�tsi ya ndäpo ha ra huähi. Les<br />

dije a los peones que arranquen las hierbas<br />

de la milpa.<br />

2. sacar, extraer Ra hñäts�i bi k�u̱�tsi �na<br />

mä ts�i, nge�ä xmá ñ�u̱. El dentista me<br />

sacó un diente porque me dolía. Sinón. 1:<br />

xa�ti; 2: k�o�tsi<br />

L<br />

lado (lǎdo) s lado Nu�u̱ ya za �boni ha rá<br />

�batha ra ngu, dä nja �na lado de rá ua<br />

ngu. La leña que está en el patio de la casa,<br />

que esté a un lado al pie de la casa.<br />

ladriyo (ládríyo) s pan de ladrillo Ra<br />

ladriyo xa thoki ko ra chankaka, hänge<br />

ge�ä �na ra thuhme, xi ra ku̱hi. El pan de<br />

ladrillo está hecho con piloncillo; por eso es<br />

un pan sabroso. Sinón. thuhme goho hyo<br />

lamä (lámä) s mar Bi t�o̱de ra tu̱nthe ha<br />

ra lamä; hinda tarda ra �ye. Se oyó el<br />

bramido <strong>del</strong> mar no tarda en llover.<br />

Sinón. ndehe<br />

landro (lándro) s cilantro Ra landro<br />

umba ra ku̱hi ra ñ�i. El cilantro le da sabor<br />

a la salsa. Sinón. ku̱kä ndäpo<br />

lante (lǎnte) s lante (hierba medicinal) Ra<br />

ngähä lante ri hñäki ra nzo̱, �nä; dä thu̱ni<br />

�ne dä ts�i nu�ä rá dehe. Dicen que la<br />

espiga de lante quita la calentura; se hierve<br />

y se toma el agua. Sinón. mbakä hogä<br />

ndäpo<br />

le̱nk�u (le̱nk�u) adj chico Ra de̱thä dá<br />

xofo ra le̱nk�u, himbi �uäi hange himbi<br />

hogi. El maíz que pizqué es chico; no<br />

llovió, por eso no se dio bien.<br />

Variantes nle̱ngu, le̱ngu Sinón. lochi, t�u̱ki,<br />

tsani<br />

lisio (lísio) s 1. conocimiento ganado en el<br />

estudio Bi pumfri rá lisio. Se le olvidaron<br />

los conocimientos ganados en el estudio.<br />

2. tarea Enä ya zi ndäxjua ge nu�bu̱ bi<br />

ma ra ngusadi�u̱, �bu̱ himi unga yá lisio,<br />

mi mfe̱i. Dicen los ancianos que cuando<br />

iban a estudiar, si no entregaban la tarea,<br />

les daban una tunda. [Esp.: lección]<br />

Sinón. 1: mfädi; 2: �be̱fi thoki<br />

lochi [Variante de notsi] chico Rá t�e̱ni ra<br />

mathä ra lochi, hingi tsu̱di ra huada. La<br />

medida <strong>del</strong> vendedor de maíz es chica; no<br />

alcanza el cuartillo. Variantes lo̱tsi, lo̱ki<br />

Sinón. t�u̱ki, notsi, xe̱ki<br />

lolo (lolo) s tortilla gruesa ovalada y chica,<br />

gordita Dí ne �ra ya zi lolo, pe gi käxa ra<br />

nde̱ga. Quiero unas gorditas, pero les untas<br />

manteca. Sinón. pijhme<br />

umba ra lolo castigar<br />

lomio (lómío) s lomillo (clase de bordado)<br />

Rá jat�i mä �ro̱zä ga lomio, nge�ä ge�ä dí<br />

ho. El bordado de mi costal es de lomillo,<br />

porque es lo que me gusta. Sinón. nju̱tsi<br />

lonko (lónko) s molcate (mazorca no<br />

desarrollada) Ha mä �bot�i ko rá pidi ra<br />

zafri himbi nte ra thä, pe hä ja ra lonko.<br />

En mi siembra, con lo tupido <strong>del</strong> zacate no<br />

creció la mazorca, pero sí hay molcate.<br />

Sinón. nude̱thä<br />

lostro (lóstro) s clase de frijol [Esp.:<br />

calostro] Sinón. ts�o�ba<br />

M<br />

ma- (ma-) pref Señala un lugar; por ejemplo:<br />

mahuifi norte, mahets�i cielo, Masofo<br />

Tecozautla.<br />

ma (mǎ) s vendedor Mä �me̱hä ra duki ha<br />

mä t�ixu ra ma. Mi yerno es comerciante y<br />

mi hija es la vendedora.<br />

made̱thä vendedor de maíz<br />

mandämfri vendedor de reses<br />

maxät�ä vendedor de nopales<br />

mats�o̱e vendedor de ollas<br />

maxo̱ni vendedor de cántaros<br />

mat�äxi persona que vende caprino

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!